Η στρατηγική τής ήπιας ισχύος στα Βαλκάνια και τον Καύκασο
Δεν χωράει αμφιβολία ότι η Τουρκία αναδεικνύεται σε μια υπολογίσιμη περιφερειακή παρουσία, η δυναμική της οποίας βέβαια εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Ο ακτιβισμός τής Τουρκίας τα τελευταία χρόνια παρατηρείται κυρίως στην εγγύς γειτονιά της. Πολύ λόγος γίνεται για την πολιτική της στην Μέση Ανατολή –ίσως και δικαίως καθώς το παγκόσμιο ενδιαφέρον είναι στραμμένο στην περιοχή. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον, όμως, παρουσιάζει και η παρουσία της χώρας προς τα δυτικά, κυρίως στα Βαλκάνια, και περισσότερο στις χώρες που υπάρχει μουσουλμανικό ή τουρκικό στοιχείο. Η πολιτική που ακολουθεί η χώρα είναι πολυεπίπεδη και περιλαμβάνει την συμμετοχή κρατικών αλλά και μη κρατικών δρώντων.
Πολλοί αναλυτές ερμηνεύουν τον ακτιβισμό της Τουρκίας ως έναν τουρκικό «νεο-Οθωμανισμό» και ως προσπάθεια της Τουρκίας να αυξήσει την επιρροή της σε χώρες που αποτελούσαν έδαφος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, βασιζόμενη στους θρησκευτικούς, πολιτισμικούς και ιστορικούς δεσμούς με αυτές. Πολλοί δείχνουν τον νυν υπουργό Εξωτερικών και πρώην σύμβουλο της κυβέρνησης επί θεμάτων εξωτερικής πολιτικής ως τον αρχιτέκτονα της πολιτικής αυτής. Ο ίδιος απορρίπτει τον νεο-Οθωμανισμό ως πολιτική ιδεολογία και μιλάει αποκλειστικά για πολιτισμικούς και ιστορικούς δεσμούς. Ο όρος «νεο-Οθωμανισμός», όμως, χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά για να περιγράψει την πολιτική τού Τουργκούτ Οζάλ και το άνοιγμα στην περιφέρεια της Τουρκίας. Ο Οζάλ επιδίωξε να εγκαινιάσει έναν νέο, πιο συνολικό τρόπο διαμόρφωσης πολιτικής, ξεπερνώντας τον απομονωτισμό που υπαγόρευαν τα κεμαλικά πρότυπα. Ανάλογη ήταν και η προσέγγιση του Ισμαήλ Τζεμ, υπουργού Εξωτερικών στα τέλη τής δεκαετίας τού 1990• πίστευε ότι: «Αν η Τουρκία θέλει γίνει μια χώρα με κάποια σημασία για τον υπόλοιπο κόσμο, πρέπει πρώτα να αγκαλιάσει το παρελθόν της ως αυτοκρατορικής δύναμης και να εμπλέξει την άμεση γειτονιά της» [1]. Το κυβερνών Κόμμα τής Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚΡ) συνέχισε να πορεύεται σε αυτά τα βήματα, ενώ η εσωτερική σταθερότητα και η οικονομική ανάπτυξη προσέφεραν στην Τουρκία περισσότερες ευκαιρίες στο πεδίο τής εξωτερικής πολιτικής. Το ΑΚΡ επιδίωξε (και επιδιώκει) να ενισχύσει το προφίλ τής χώρας στο εξωτερικό και να προβάλει την επιρροή της στην περιφερειακή σκηνή, εξασφαλίζοντας μια κεντρική θέση.
Οι συγκρούσεις στα Βαλκάνια ανάδευσαν ιστορικούς δεσμούς τής Τουρκίας με τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς τής περιοχής και μεγέθυναν τους ιστορικούς παραλληλισμούς τής θέσης τής σύγχρονης Τουρκίας με την λάμψη τής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας [2]. Παράλληλα, η αλλαγή των συνόρων και τα νέα ανεξάρτητα κράτη που προέκυψαν προσέφεραν νέες ευκαιρίες τόσο στα Βαλκάνια όσο και στον Καύκασο. Η Τουρκία έσπευσε, την αρχή τής δεκαετίας τού 1990, να αναγνωρίσει τα νέα κράτη, το ίδιο έπραξε αργότερα και με το Κόσοβο. Ευνοϊκό κλίμα για την ανάμειξη της Τουρκίας στην περιοχή δημιουργήθηκε και λόγω της απομάκρυνσης των διαφόρων ιδρυμάτων και μορφών σαλαφικής επιρροής στα τέλη τού 1990. Το κενό αυτό προσπάθησαν να καλύψουν οι τουρκικοί δρώντες τόσο σε επίπεδο κράτους ή στο επίπεδο της κοινωνίας. Ένας ακόμα παράγοντας που ευνόησε την ενεργό παρουσία της Τουρκίας ήταν η κοινή ευρωπαϊκή πορεία τής Τουρκίας και των Βαλκανίων. Ο κοινός προορισμός ενδυνάμωσε τις διασυνοριακές σχέσεις και προώθησε την συνεργασία, διευκολύνοντας έτσι το άνοιγμα της Τουρκίας στην περιοχή. Η μετέπειτα σχετική εξασθένιση της επιρροής τής Ένωσης συνέβαλλε ίσως στην αύξηση της αυτοπεποίθησης της Τουρκίας και στην ανάληψη περισσότερων πρωτοβουλιών [3].
Πέρα από το επίπεδο της συμβατικής διπλωματίας, έντονη είναι η παρουσία τής Τουρκίας μέσω της Τουρκικής Υπηρεσίας Συνεργασίας και Συντονισμού (Turkish International Cooperation and Development Agency - ΤİΚΑ). Η ΤİΚΑ ιδρύθηκε επί προεδρίας Οζάλ ως όργανο ενεργητικής εξωτερικής πολιτικής και παροχής αναπτυξιακής βοήθειας, με σκοπό την εξασφάλιση λαϊκής υποστήριξης στα Βαλκάνια και την Κεντρική Ασία [6]. Επί διακυβέρνησης του ΑΚΡ απέκτησε ενισχυμένο ρόλο με σημαντική παρουσία σε όλες σχεδόν τις χώρες των Βαλκανίων [7], δραστηριοποιούμενη κυρίως για την ανάπτυξη ικανοτήτων (capacity building), την ανάπτυξη υποδομών και την γεωργική ανάπτυξη. Ενδεικτικά, στην ΠΓΔΜ ανέλαβε έργα για την συντήρηση και την επισκευή σχολείων, την προώθηση της γεωργίας στα ανατολικά και διάφορα άλλα έργα υποδομών [8]. Στο Κόσοβο επικεντρώνεται στην αναστήλωση ιστορικών και πολιτισμικών μνημείων και Οθωμανικών τζαμιών. Σε μια κωμόπολη της δυτικής Βοσνίας άνοιξε ένα εργαστήριο χαλιών για να ενισχύσει οικονομικά τις γυναίκες τής περιοχής [9]. Στο Μαυροβούνιο δραστηριοποιείται στον τομέα της υγείας [10]. Στην Βουλγαρία ανέλαβε πρόσφατα την αναστήλωση τζαμιών μέσω των τουρκικών προξενικών αρχών. Ιδιαίτερα στα Δυτικά Βαλκάνια, πέραν των προαναφερθέντων έργων, η υπηρεσία ακολουθεί την πολιτική τής υποστήριξης των τοπικών Ισλαμικών Ενώσεων και των επίσημων θεσμών τους [11].
Στην περιοχή, παράλληλα δραστηριοποιείται και η Διεύθυνση Θρησκευτικών Υποθέσεων (Diyanet), η οποία ιδρύθηκε το 1924, υπάγεται στον πρωθυπουργό και είναι υπεύθυνη για τα ζητήματα θρησκείας που αφορούν στην σουνιτική πλειοψηφία. Το Diyanet συνεργάζεται με την ΤİΚΑ και το Τουρκικό υπουργείο Πολιτισμού για την αναπαλαίωση τζαμιών. Ασχολείται επίσης με την εκπαίδευση ιεροκηρύκων και θεωρητικών τού Ισλάμ μέσω υποτροφιών, την διοργάνωση εκπαιδευτικών προγραμμάτων, την έκδοση βιβλίων, καθώς και την μετάφραση του Κορανίου σε άλλες γλώσσες. Παράλληλα διοργανώνει περιφερειακές συναντήσεις και συμβούλια. Μία ακόμα πρωτοβουλία τού Diyanet είναι η αδελφοποίηση πόλεων με σκοπό την προώθηση της συνεργασίας μεταξύ μουφτήδων σε πόλεις των Βαλκανίων με μουφτήδες στην Τουρκία [12].
Ο χώρος τής παιδείας είναι ένας χώρος άσκησης ήπιας ισχύος, τον οποίο εκμεταλλεύεται η Τουρκία. Στις περισσότερες Βαλκανικές χώρες (εκτός Βουλγαρίας και Σερβίας, Κροατίας) έχει ιδρύσει ινστιτούτα Τουρκικής γλώσσας και πολιτισμού «Yunus Emre». Το International University of Sarajevo (2010) και το λίγα χρόνια γηραιότερο International Balkan University στα Σκόπια (2006) ιδρύθηκαν από υψηλόβαθμα στελέχη τού ΑΚΡ. Επίσης, ένας μεγάλος αριθμός υποτροφιών χορηγείται κάθε χρόνο σε νέους των Βαλκανίων για σπουδές στην Τουρκία. Στο χώρο τής εκπαίδευσης δραστηριοποιούνται και μη κρατικοί δρώντες, όπως είναι οι μουσουλμανικές αδελφότητες και κινήματα της κοινωνίας των πολιτών. Τις προηγούμενες δεκαετίες, την εντονότερη παρουσία είχε το ισλαμιστικό κίνημα Εθνικό Όραμα και οι ισλαμικές αδελφότητες Νουρτζού και Νακσιμπεντί. Οι δραστηριότητές τους επικεντρώνονταν στην διδασκαλία τού Κορανίου και στην διαχείριση φοιτητικών εστιών. Πλέον τα πιο επιτυχημένα εκπαιδευτικά ιδρύματα πρόσκεινται στο κίνημα του Φετουλάχ Γκιουλέν. Ξεκίνησαν να χτίζονται στις αρχές τής δεκαετίας τού 1990 και έχαιραν και της υποστήριξης της τουρκικής κυβέρνησης. Τα ιδρύματα αυτά ακολουθούν κοσμικόδοξο πρόγραμμα σπουδών που συμβαδίζει με τις απαιτήσεις των χωρών που τα φιλοξενούν, ενώ σημαντική θέση κατέχουν οι θετικές επιστήμες. Άτομα του κινήματος του Γκιουλέν διαθέτουν σχολεία σε όλες τις βαθμίδες τής εκπαίδευσης, δύο πανεπιστήμια στην Βοσνία και την Αλβανία και έναν αριθμό θρησκευτικών σχολείων στην Αλβανία, τα οποία διαχειρίζονται σε συνεργασία με την τοπική μουσουλμανική κοινότητα [13]. Στο πλαίσιο της παρουσίας τού Γκιουλέν εντάσσονται και οι εκδόσεις της εφημερίδας Zaman στην Βουλγαρία και στην ΠΓΔΜ.
Από μια ανάλυση για την πολιτική τής Τουρκίας στα Βαλκάνια δεν θα μπορούσε να λείπει και μια αναφορά στην πολιτισμική διπλωματία με την μορφή των τουρκικών σήριαλ. Μετά την εξαιρετική επιτυχία που άρχισαν να σημειώνουν το 2010, την επόμενη χρονιά η Βουλγαρία και η ΠΓΔΜ βρέθηκαν στην πρώτη τετράδα των χωρών που αγόρασαν τις περισσότερες τουρκικές σαπουνόπερες (27 και 17 σήριαλ αντίστοιχα) [14]. Οι εικόνες και οι αξίες που παρουσιάζονται προκαλούν αίσθημα ταύτισης και οικειότητας στις κοινωνίες που έχουν κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά με την κοινωνία τής Τουρκίας. Η μεταβολή τής εικόνας τής Τουρκίας και η αλλαγή των εντυπώσεων προς το καλύτερο είναι σίγουρα κάτι θετικό γι’ αυτήν, και πρέπει μαζί με αυτό να εξεταστεί το αν και σε ποιο βαθμό η μαζική κουλτούρα μπορεί να επηρεάσει τα αποτελέσματα της υψηλής πολιτικής.
Αισθητή είναι και η παρουσία της Τουρκίας στα Βαλκάνια μέσω των οικονομικών και επιχειρηματικών της κινήσεων, λαμβάνοντας βέβαια υπόψη ότι η αγορά των Βαλκανίων είναι σημαντική, αλλά περιορισμένη. Η Τουρκία έχει υπογράψει Συμφωνία Ελευθέρων Συναλλαγών (FTA) και άλλες εμπορικές και οικονομικές συμφωνίες με όλες τις χώρες των Δυτικών και Κεντρικών Βαλκανίων. Σύμφωνα με στοιχεία τού τουρκικού Υπουργείου Οικονομικών, η διάλυση του Ανατολικού Μπλοκ και η κατάρρευση των κομμουνιστικών καθεστώτων στα Βαλκάνια είχε ως αποτέλεσμα την μεγάλη άνοδο του εμπορίου μεταξύ Τουρκίας και βαλκανικών κρατών την δεκαετία τού 2000. Σε απόλυτους αριθμούς, ο όγκος των συναλλαγών ο οποίος ήταν 2,9 δισεκατομμύρια δολάρια το 2000 έφτασε τα 18,4 δισεκατομμύρια δολάρια το 2011 [15]. Οι Τουρκικές επενδύσεις στα Βαλκάνια αυξήθηκαν επίσης κατά πολύ την τελευταία δεκαετία (30 εκατομμύρια δολάρια το 2002, 189 εκατομμύρια δολάρια το 2011) και επικεντρώνονται στον τομέα των τηλεπικοινωνιών και των μεταφορών, στον τραπεζικό, στον κατασκευαστικό τομέα, στην εκπαίδευση, στην υγεία και στην δημιουργία υποδομών [16]. Οι τουρκικές επενδύσεις είναι σίγουρα αισθητές στην περιοχή, ως επί το πλείστον στο Κόσοβο, στην Αλβανία και την ΠΓΔΜ, αλλά δεν βρίσκονται στις πρώτες θέσεις σε καμία χώρα (οι πρώτες θέσεις συνήθως καλύπτονται από χώρες τής ΕΕ και την Ρωσία) [17].
Είναι εμφανές ότι η Τουρκία αποτελεί τον σημαντικότερο ισλαμικό δρώντα στην περιοχή αλλά είναι και υπό ερώτηση το πόσο κεντρικό ρόλο μπορεί να διαδραματίσει. Ο Αχμέτ Νταβούτογλου γράφει στο βιβλίο του ότι, «η βάση τής πολιτικής επιρροής τής Τουρκίας στα Βαλκάνια είναι τα οθωμανικά κατάλοιπα, που είναι οι μουσουλμανικές κοινότητες» [18]. Μια τέτοια προσέγγιση θέτει σε αμφισβήτηση την αντικειμενικότητα της Τουρκίας και στενεύει τα όρια της δράσης της. Η ρητορική τού ΑΚΡ, όπως οι δηλώσεις τού Τούρκου πρωθυπουργού «Το Κόσοβο είναι Τουρκία, η Τουρκία είναι Κόσοβο» ή «Το Σαράγιεβο νίκησε σήμερα όσο και η Κωνσταντινούπολη» [19] διακρίνονται από ιμπεριαλιστικές συνυποδηλώσεις, ενώ οι συνεχείς αναφορές στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς τής περιοχής προκαλούν ανησυχία στους μη μουσουλμανικούς πληθυσμούς [20]. Αλλά ακόμα και στους μουσουλμανικούς πληθυσμούς, η παρουσία τής Τουρκίας μπορεί να μην είναι πάντα καλοδεχούμενη, ιδιαίτερα αν ληφθεί υπόψη ότι το Ισλάμ στα Βαλκάνια είναι σε μεγάλο βαθμό συνυφασμένο με την εθνοτική ταυτότητα. Σημαντική είναι επίσης η ενεργή συμμετοχή και άλλων δρώντων στην περιοχή, κυρίως των ΗΠΑ, της Ρωσίας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όσον αφορά στην ΕΕ, η ένταξη σε αυτή εξακολουθεί να αποτελεί προτεραιότητα για τα δυτικά Βαλκάνια και ο δισταγμός που μπορεί να εκφραστεί για την Τουρκία έγκειται και στον φόβο μήπως επιδράσει αρνητικά στις προοπτικές ένταξης. Χαρακτηριστικό είναι το σχόλιο ενός Σέρβου αξιωματούχου: «Δεν θέλουμε να έρθουμε πολύ κοντά στην Τουρκία γιατί δεν θέλουμε να είμαστε στο κλαμπ των χαμένων» [21].
Στο πλαίσιο της Τουρκικής πολιτικής προς τα δυτικά εντάσσεται και η πολιτική προς την υπόλοιπη Ευρώπη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δράση μη κρατικών δρώντων και οργανώσεων της κοινωνίας των πολιτών, κυρίως στις χώρες με έντονο Τουρκικό στοιχείο (Γερμανία, Ολλανδία, Βέλγιο). Η παρουσία τουρκικών ισλαμικών οργανώσεων ακολούθησε την μετανάστευση προς αυτές τις χώρες. Εντοπίζονται διάφορες μουσουλμανικές αδελφότητες (πχ. Σουλεϊμαντζί), ενώ το κίνημα Εθνικό Όραμα, υπήρξε ένα από τα μεγαλύτερα μουσουλμανικά κινήματα στην δυτική Ευρώπη, το οποίο αναπτύχθηκε ως επί το πλείστον μέσω της λειτουργίας τζαμιών. Μέχρι την δεκαετία τού 1990 οι οργανώσεις αυτές ενδιαφέρονταν σχεδόν αποκλειστικά για τις ανάγκες των Τούρκων μεταναστών, και φρόντιζαν ώστε οι τελευταίοι να διατηρήσουν την θρησκευτική και πολιτισμική τους ταυτότητα. Η κοινότητα του Γκιουλέν ήταν το τελευταίο θρησκευτικο-κοινωνικό κίνημα που εμφανίστηκε (στις αρχές τού 1990) και αποδείχθηκε το πιο δυναμικό και οργανωμένο. Σημαντικός παράγοντας της ισχυροποίησης και της διαφοροποίησής του από τα άλλα κινήματα είναι η μη θρησκοκεντρική προσέγγιση του. Οι άνθρωποι του κινήματος επένδυσαν σε σχολεία και κέντρα πολιτισμού και όχι σε τζαμιά ή θρησκευτικά σχολεία. Οι δράσεις τού κινήματος φτάνουν πέρα από την σφαίρα τής θρησκείας. Ξεπερνούν και τα όρια της τουρκικής κοινότητας απευθυνόμενες και στα μέλη των κοινοτήτων υποδοχής. Ο βασικός στόχος του κινήματος ήταν να συμβάλλει στην ένταξη των Τούρκων μεταναστών, γι’ αυτό και προσάρμοσε την στρατηγική του στο περιβάλλον και στον βαθμό δεκτικότητας της εκάστοτε χώρας. Επιδίωξε επίσης την προώθηση του τουρκικού πολιτισμού, της γλώσσας και της θρησκείας μέσω της πολύμορφης αλληλεπίδρασης και του διαλόγου μεταξύ των δύο κοινοτήτων [22]. Στην προώθηση της γλώσσας και του πολιτισμού αξιοσημείωτη είναι και η συμβολή τού κρατικού Ινστιτούτου Yunus Emre με τα μαθήματα τουρκικής γλώσσας, την διοργάνωση διαφόρων εκδηλώσεων αλλά και θερινών προγραμμάτων στην Τουρκία.
Στον επιχειρηματικό τομέα, η Ένωση Τούρκων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών (Turkish Industrialists' and Businessmen's Association - ΤÜSİAD) έχει γραφεία στην Γερμανία, στις Βρυξέλλες και στο Παρίσι, και στοχεύει στην βελτίωση της εικόνας τής Τουρκίας στην Ευρώπη και την ανάπτυξη των σχέσεων, μέσω της ενημέρωσης των ιδιωτών, των ΜΜΕ, των πολιτικών Αρχών και των πολιτιστικών κύκλων για τις κοινωνικοοικονομικές εξελίξεις στην Τουρκία. Η Ένωση Τούρκων Βιομηχάνων και Επιχειρηματιών σχετίζεται με το κοσμικόδοξο στρατόπεδο. Εκτός της ένωσης TÜSİAD, σημαντική -αν και μικρότερη- παρουσία έχει και η αντιπροσωπία της Συνομοσπονδίας των Επιχειρηματιών και των Βιομηχάνων τής Τουρκίας (The Confederation of Businessmen and Industrialists of Turkey - TUSKON) στις Βρυξέλλες. Η TUSKON σχετίζεται με το κίνημα Γκιουλέν και δραστηριοποιείται για την προώθηση των τουρκικών εταιριών και επιχειρήσεων και την ενίσχυση της οικονομικής συνεργασίας με την Τουρκία.
Μια τελευταία μνεία αξίζει και στην πολιτική τής Τουρκίας προς τους Τάταρους της Κριμαίας, πρώην επαρχίας της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Οι Τάταροι της Κριμαίας είναι τουρκικό φύλο που κατοικεί στην χερσόνησο από τον 15ο αιώνα. Οι ιστορικοί και πολιτισμικοί δεσμοί με τους Τάταρους καθώς και ο μεγάλος αριθμός Τατάρων στην Τουρκία, όπου κατέφυγαν, έχουν συμβάλλει στην διατήρηση καλών σχέσεων μεταξύ της Ουκρανίας και της Τουρκίας. Μάλιστα, τον Οκτώβριο του 2013 είχε υπογραφεί συμφωνία με την ΤİΚΑ για την ενίσχυση της συνεργασίας στους τομείς τού πολιτισμού, της εκπαίδευσης, του τουρισμού και της αγροτικής ανάπτυξης [23]. Μετά από την τελευταία κρίση στην Κριμαία, η Τουρκία κράτησε χαμηλούς τόνους. Χωρίς να παραλείψει να τονίσει το καθήκον της να προστατεύσει τους Τατάρους, οι κινήσεις της είναι περιορισμένες, κυρίως λόγω της οικονομικής και ενεργειακής εξάρτησής της από την Ρωσία.
Η Τουρκία αναμφισβήτητα δεν έχει πλέον την θέση μιας περιφερειακής δύναμης. Βέβαια, οι φιλοδοξίες της για αύξηση της επιρροής της στην εγγύς και ευρύτερη γειτονιά της, οι οποίες εκφράζονται μέσω της εξωτερικής πολιτικής και της ρητορικής της δεν είναι πάντα εύκολο να υλοποιηθούν. Ο βαθμός επιτυχίας εξαρτάται από τις συνθήκες στην Τουρκία και τις χώρες τής περιοχής, τις διεθνείς ισορροπίες, την σχέση της με την ΕΕ και την σχέση με τους άλλους μεγάλους διεθνείς και περιφερειακούς δρώντες, την Ρωσία και τις ΗΠΑ. Ωστόσο, αυτό που μπορεί να ειπωθεί με σχετική ασφάλεια είναι ότι οι πρωτοβουλίες μη κρατικών δρώντων και η άσκηση μη συμβατικών μορφών διπλωματίας συμπληρώνουν αποτελεσματικά την εξωτερική της πολιτική, διευρύνοντας σημαντικά το πεδίο δράσης τής χώρας.
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:
[1] Kerem Öktem, “New Islamic actors after the Wahhabi intermezzo: Turkey’s return to the Muslim Balkans,” (European Studies Centre, University of Oxford: 2010), σ. 23.
[2] Alexander Murinson, “The Strategic Depth Doctrine of Turkish Foreign Policy,” Middle Eastern Studies, 42(2006): 946, http://www.jstor.org/stable/4284512.
[3] Dimitar Bechev, “Turkey in the Balkans: Taking a Broader View,” Insight Turkey, 14(2012).
[4] Bülent Aras, “Turkey and the Balkans: New Policy in a Changing Regional Environment,” The German Marshall Fund of the United States, 31 Οκτωβρίου 2012, http://www.gmfus.org/archives/turkey-and-the-balkans-new-policy-in-a-cha....
[5] Στις 26 Οκτωβρίου 2013 ο Σέρβος πρόεδρος Τόμισλαβ Νίκολιτς ανακοίνωσε ότι αποσύρεται από τις τριμερείς συνομιλίες μετά από δήλωση του Τούρκου πρωθυπουργού σε ομιλία στο Κόσοβο: Να θυμάστε, η Τουρκία είναι Κόσοβο, το Κόσοβο είναι Τουρκία. Βλ. Yavuz Baydar, “Erdogan: 'Kosovo Is Turkey'“ Al-Monitor, October 28, 2013 http://www.al-monitor.com/pulse/originals/2013/10/erdogan-kosovo-turkey.....
[6] Kerem Öktem, New Islamic actors after the Wahhabi intermezzo: Turkey’s return to the Muslim Balkans, (European Studies Centre, University of Oxford: 2010).
[7] Η ΤİΚΑ διαθέτει γραφεία στις περισσότερες Βαλκανικές χώρες πλην της Κροατίας, της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας.
[8] Şeyma Adıyaman, “Turkey-Macedonia Relations,” Bilgesam, March 13, 2012, http://www.bilgesam.org/en/incele/444/turkey-macedonia-relations/.
[9] TIKA opens a rug workshop in Bosnia, World Bulletin, August 21, 2013 http://www.worldbulletin.net/?aType=haber&ArticleID=115571
[10] Turkey’s TIKA is ready to give financial support for advanced training for Montenegrin doctors, Serbia Times, 14 Φεβρουαρίου 2014, http://www.serbia-times.com/turkeys-tika-is-ready-to-give-financial-supp...
[11] Kerem Öktem, όπ.π. σ.29
[12] Ιbid.
[13] Kerem Öktem, όπ.π.
[14] Soap power: The sweeping success of Turkish television series, Oxford Business Group, http://www.oxfordbusinessgroup.com/news/soap-power-sweeping-success-turk...
[15] Ministry of Economy, http://www.economy.gov.tr/index.cfm?sayfa=countriesandregions®ion=9
[16] ibid.
[17] Strategic investments in the Balkans: Who invests, and where?, Lider, 15 Νοεμβρίου 2013, http://english.lider.mk/2013/11/15/strategic-investments-in-the-balkans-...
[18] Αχμέτ Νταβούτογλου, “Το στρατηγικό βάθος. Η διεθνής θέση της Τουρκίας,” μτφ. Νικόλαος Ραπτόπουλος, (Αθήνα: Ποιότητα, 2010), σ. 200.
[19] Πρόκειται για απόσπασμα από τον επινίκιο λόγο τού Ερντογάν τον Ιούνιο του 2010.
[20] Karabekir Akkoyunlu, Kalypso Nicolaidis και Kerem Öktem, “The Western Condition: Turkey, the US and the EU in the New Middle East,” (South East European Studies at Oxford, 2013).
[21] Turkey in the Balkans: The good old days?, Economist, 5 Νοεμβρίου 2011, http://www.economist.com/node/21536647/comments#comments.
[22] Βλ. Bayram Balci, “The Gülen Movement and Turkish Soft Power,” Carnegie Europe, 4 Φεβρουαρίου 2014, http://carnegieeurope.eu/2014/02/04/g%C3%BClen-movement-and-turkish-soft... και Günter Seufert, “Is the Fethullah Gülen Move-ment Overstretching Itself?,” German Institute for International and Security Affairs, Ιανουάριος 2014.
[23] Crimean government, Turkish TIKA agency agree on cooperation, Ukrinform, 24 Οκτωβρίου 2013 http://www.ukrinform.ua/eng/news/crimean_government_turkish_tika_agency_...
Copyright © 2002-2012 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
