ΕΠΑΝΑΧΑΡΑΣΣΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΧΑΡΤΗ: Η Γεωπολιτική των Κασπιανών Πετρελαίων και η Ρωσο-τουρκική Αντιπαράθεση στη Μείζονα Μέση Ανατολή (ΘΕΟΔΩΡΟΥ. Γ. ΤΣΑΚΙΡΗ: Ερευνητή Κέντρου Τεκμηρίωσης Τουρκίας του Παντείου Πανεπιστημίου)

ΜΕΡΟΣ Β'

 

 

Β) To Τσετσενικό Ζήτημα.

  Παρά τη συμμετοχή της Lukoil με 10% στην αζερική κοινοπραξία ΑIOC ηδή από τον Ιούνιο του 1994, η συμμετοχή και της Τουρκικής Εταιρίας Πετρελαίων -ΤΡΑΟ και κυρίως η προοπτική κατασκευής του τεράστιου μήκους (1992-Κm) & κόστους (3,8Δις.$) τουρκο-αζερικού αγωγού, έκανε τον τότε αρχηγό της ρωσικής αντικατασκοπίας και πιθανότατο προεδρικό υποψήφιο για τις εκλογές του 2000, Ε.Πριμακόφ να χαρακτηρίσει την προκείμενη πτυχή των συμφωνιών ως “απειλή για την εθνική ασφάλεια της Ρωσίας”(40).  Τέσσερις μήνες μετά τις συμφωνίες του Σεπτεμβρίου και ενώ άρχιζε ο μακρύς & αιματηρός δρόμος για την επιλογή των αγωγών που θα μεταφέρουν την αρχική παραγωγή πετρελαίου (early oil) ξέσπασε ο τσετσενικός πόλεμος.

    

Το Γκρόζνυ, πρωτεύουσα της ιστορικής δημοκρατίας του Βορείου  Καυκάσου, και επίκεντρο των μαχών αποτελεί κομβικό σημείο του βόρειου αγωγού που από την αζερική πρωτεύουσα καταλήγει στο λιμάνι του Νοβοροσίσκ.  Συνεπώς για την Τουρκία η αποσταθεροποίηση της περιοχής όχι μόνο θα αντιστάθμιζε το δικό της “κουρδικό μειονέκτημα” αλλά επιδιώκοντας τη γενίκευση της σύρραξης, που τελικά απεφεύχθη, αφενός θα ζημίωνε σοβαρά τη ρωσική επιρροή σε Αρμενία & Γεωργία & αφετέρου θα καθιστούσε πιο αξιόπιστη την τουρκική εναλλακτική Μπακού- Κουρδιστάν- Τζεϋχάν.  Το είδος της τουρκικής βοήθειας που απεστάλη στην Τσετσενία επιμεριζόταν στους τομείς της αγοράς & αποστολής όπλων & πολεμοφοδίων όπως και στην οργάνωση ενός δικτύου εκπαίδευσης & μετακίνησης παντουρκιστών μισθοφόρων (Γκρίζοι Λύκοι) & παραστρατιωτικών με επιδιώξεις εφάμιλλες με τους ανάλογους μηχανισμούς που χρηματοδοτήθηκαν από τα ειδικά πρωτόκολλά του ΥΠΕΞ επι πρωθυπουργίας Τ.Τσιλέρ & ενεργοποιήθηκαν και στην περίπτωση της Βοσνίας.

  

 Ενδεικτικά σημειώνουμε την περίπτωση της συνέντευξης στο περιοδικό ΝΟΚΤΑ του Ε. Κουντεμίρ (2/96) διευθυντή του δημοσιογραφικού οργάνου (Αγωνιστές της Παγκόσμιας Τάξης, Nizam-I Ocaklari) του αποσχισθέντος από τον Τουρκές κόμματος της “Μεγάλης Ενότητας”-Buyuk Birlik Partisi-BBP).  Ο Κουντεμίρ απεδείχθη ότι τελικά ήταν ο βασικός οργανωτής μιας κεκαλυμμένης επιχείρησης που χρησιμοποίησε τις αγγελίες του ανωτέρω περιοδικού ως “βιτρίνα” για τη στρατολόγηση & αποστολή στην Τσετσενία τούρκων εθελοντών, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων προερχόταν από αποστράτους των ειδικών δυνάμεων & της χωροφυλακής.  Ήδη την δεύτερη ημέρα της δημοσίευσης είχαν “ενδιαφερθεί” περί τα 5.000 άτομα, αριθμός που πολλαπλασιάστηκε ιδίως κατά το κρίσιμο χειμώνα του 1995-6, προκειμένου να επηρεάσει την απόφαση του AIOC για την επιλογή των αγωγών μεταφοράς του early oil.  Ένα σημαντικό μέρος των χρηματοδοτήσεων προήλθε όχι μόνο από την Τ.Τσιλέρ αλλά και από τις οργανώσεις του ισλαμιστικού κόμματος της “Ευημερίας” στη Γερμανία, όπως αναφέρει σχετική έκθεση (1996/σσ.212-213) της Γερμανικής Μυστικής Υπηρεσίας για την Προστασία του Συντάγματος. (41).

   

 Παρά την αποτελμάτωση των ρωσικών προσπαθειών καταστολής, το κρίσιμο ζητούμενο εντοπίζεται στο γεγονός ότι η Τσετσενία αποτελεί σε γεωοικονομικό επίπεδο μικρογραφία του ουκρανικού προβλήματος ενεργειακής απεξάρτησης.  Όπως και στην περίπτωση του Κιέβου οι τσετσένοι αυτονομιστές γνωρίζουν πολύ καλά ότι η μοναδική αξιόπιστη πρόσοδος που διαθέτουν εντοπίζεται αποκλειστικά στα τέλη μεταφοράς του πετρελαίου.  Αν οι ίδιοι σε μια προσπάθεια εκβιασμού επιχειρήσουν να ανατινάξουν τον βόρειο αγωγό ή έστω απειλήσουν με κάτι τέτοιο, ιδίως μετά την απόρριψη της τουρκικής εναλλακτικής τον περασμένο Νοέμβριο, όχι μόνο θα δεχθούν τη σύσσωμη αντίδραση Μόσχας και των διεθνών κοινοπραξιών αλλά ουσιαστικά θα διαπράττουν πράξη πολιτικής & οικονομικής αυτοκτονίας.  Μετά την εκεχειρία Λέμπεντ (8/96) ο δρόμος προς μια γενική εξομάλυνση είχε ανοίξει.

    

Στις 9 Οκτωβρίου 1995 (42) με την απόφαση του AIOC να προκρίνει τους ρωσικά ελεγχόμενους αγωγούς (Βόρειος & γεωργιανός) που τελικά θα επισφραγιστεί με το ρωσο-καζακικό πετρελαϊκό πρωτόκολλο της 27ης Απριλίου 1996 που πρόκρινε την κατασκευή του πετρελαιαγωγού Tenguiz-Astrakhan-Novorossiisk (1500 χλμ.) (43) εξουδετέρωθηκε η στρατιωτική ήττα της Ρωσίας.  Όπως ακριβώς σημειώνει και ο συντάκτης της κορυφαίας γεωπολιτικής επιθεώρησης Herodote Σ.Γεράσιμος, η ήττα της Μόσχας δεν μπόρεσε να εμποδίσει την επέκταση της πολιτικής της επιρροής στην Υπερκαυκασία δεδομένου ότι όχι μόνο δεν επετράπη η μετάδοση της εξέγερσης στο διχασμένο φυλετικά (βλ.Τσετσενο-ινγκουσετιανές τριβές γύρω από τη διεκδικούμενη περιοχή του Sounjenski) μουσουλμανικό Καύκασο αλλά η Ρωσία και κατ’επέκταση η Ελλάδα κέρδισαν ένα σημαντικό προβάδισμα με την επιλογή των ρωσικά ελεγχόμενων πετρελαιαγωγών.(44).

   

 Η εκλογή του μετριοπαθούς Α.Μασκάντωφ στον προεδρικό θώκο της Τσετσενίας (2/97) προλείανε το έδαφος για την επίσημη υπογραφή της συνθήκης ειρήνης (12/5/97) που έστελνε στις καλένδες το ζήτημα της ανεξαρτησίας εγκαινιάζοντας μια μακρά σειρά διαπραγματεύσεων γύρω από τον καθορισμό του φόρου διέλευσης που θα δινόταν στην τσετσενική κυβέρνηση.  Η αρχική συμφωνία της 12/7/97 μεταξύ της AIOC της Ρωσίας & Τσετσενίας οδήγησαν στην επισφράγιση της ρωσο-τσετσενικής συμφωνίας (9/9/97) ανάμεσα στον αντιπρόεδρο Νεμτσόφ & τον τσετσένο υπουργό πετρελαίου Γιαριχάνοφ, που όριζε το ποσό στα 0,43 $ ανά τόνο δηλαδή την τιμή που ισχύει για όλη την ρωσική Ομοσπονδία (οι τσετσένοι ζητούσαν 4,5$).  Μια ακόμη απόδειξη του πνεύματος πολιτικού ρεαλισμού & σύνεσης που διακρίνει την παρούσα τσετσενική ηγεσία.(45).  Η παραπάνω συμφωνία κατέστησε δυνατή μαζί με την ολοκλήρωση της επιδιόρθωσης των ζημιών του πετρελαιαγωγού εξαιτίας του πολέμου, την έναρξη (12/11/97) της λειτουργίας του αγωγού Μπακού-Νοβοροσίσκ.  Το γεγονός αυτό παρά την ελάχιστη ποσότητα του διοχετευόμενου πετρελαίου (early oil) προσδίδει στην ελληνο-βουλγαρική προοπτική ένα αξιοσημείωτο προβάδισμα. (46). Παρόλα αυτά η λειτουργία του αγωγού δεν συντελέστηκε χωρίς δυσκολίες καθιστώντας επιτακτική την παράκαμψη του Γκρόζνυ ως ενδιάμεσου σταθμού δεδομένου ότι εξαιτίας των συμμοριών που συνεχίζουν να λυμαίνονται τον αγωγό το αζερικό πετρέλαιο που τελικά έφτασε στο Νοβοροσίσκ ήταν κατά 15-18% λιγότερο από την αρχικά συμφωνηθείσα ποσότητα.  Ήδη ως συμπληρωματική λύση έχει προτιμηθεί η μεταφορά σημαντικών ποσοτήτων πετρελαίου μέσω του σιδηροδρομικού δικτύου της γειτονικής και ανταγωνιστικής προς την Τσετσενία ομόσπονδης δημοκρατίας του Νταγκεστάν.  Μέσα από τα εδάφη αυτής της ρωσικής δημοκρατίας θα διέρχεται ο αγωγός Μπακού-Νοβοροσίσκ με τον οποίο θα παρακάμπτεται το τσετσενικό πρόβλημα.  Το γεγονός μάλιστα ότι αυτή η ρωσική κίνηση διασπά τις μουσουλμανικές φυλές του Καυκάσου καθιστά την προκείμενη επιλογή ακόμη πιο αξιόπιστη.

Γ) Ο Ουκρανό-γεωργιανός  Άξονας.                          

Τόσο η Γεωργία όσο & η Ουκρανία μολονότι κατέχουν μικρό μερίδιο της πρώην σοβιετικής αγοράς πετρελαίου, αποκτούν πολύ μεγάλη γεωπολιτική αξία -πρωτοστατούσης της Γεωργίας- ως διαμετακομιστικές χώρες. Συνεπώς η ρωσική πολιτική του Εγγύς Εξωτερικού δεν μπορούσε παρά να εφαρμοσθεί με τον πλέον σαφή τρόπο προκείμενου να εξουδετερωθεί το πολιτικό άθροισμα ισχύος που δημιουργούσε η σύσταση κατά τη λογική Μπρζεζίνσκι των αντιρωσικών συσπειρώσεων Τουρκίας -Γεωργίας- Ουκρανίας- Αζερμπαϊτζάν και Μολδαβίας και Ουζμπεκιστάν, γνωστότερου ως συνασπισμού GUUAM από τα αρχικά των χωρών (Γεωργία, Ουκρανία, Ουζμπεκιστάν, Αζερμπαϊτζάν, Μολδαβία) που συμμετέχουν σε αυτήν. 

    

Είναι επίσης χαρακτηριστικό ότι το Ουζμπεκιστάν συνέπραξε σε αυτόν τον άτυπο συνασπισμό κατά τον “χολυγουντιανό”  εορτασμό για τα πενήντα χρόνια του ΝΑΤΟ τον περασμένο Απρίλιο. Αυτός ο συνασπισμός δομείται αφενός στην ενεργειακή=πολιτική απεξάρτηση των πρώην σοβιετικών δημοκρατιών από τη Μόσχα & αφετέρου στην υλοποίηση των τουρκικών πετρελαϊκών φιλοδοξιών. Ωστόσο, παρα την μεταξύ τους αγαστή συνεννόηση (Αζερο-γεωργιανό Σύμφωνο Συνεργασίας 2/97) που έφτασε ως το σημείο να προετοιμάσει τη συγκρότηση ουρκανογεωργιανού τάγματος που θα φρουρεί τον γεωργιανό αγωγό Μπακού-Πότι-Μπατούμι (Βλ.Χάρτη 6) (TRACECA-Transport Corridor Europe-Caucusus-Asia) (47), η συναθροιζόμενη ισχύς των ανωτέρω δεν αντισταθμίζει μεσοπρόθεσμα τουλάχιστον τη ρωσική γεωπολιτική επικυριαρχία, έστω και αν μεγάλη μερίδα των ρωσικών βάσεων έχει αποσυρθεί ιδίως από το δυτικό κομμάτι της χώρας αλλά όχι και από την Μινγκρελία.

   

Μετά την αποτυχία της ουκρανικής διπλωματίας να αποσπάσει από τη Δύση ένα πιο αξιόπιστο εχέγγυο πολιτικής ανεξαρτησίας από τη διακήρυξη της Βουδαπέστης (12/94), το Κίεβο πρόκρινε την τουρκική επιλογή που άλλωστε δρά συμπληρωματικά του παραπάνω του στόχου.  Στις 23/2/95 το “Courier International” σε δημοσίευμα του με τίτλο “Το Κίεβο υπό το φώς της ημισελίνου” φιλοξενούσε αποσπάσματα από το ημιεπίσημο ουκρανικό περιοδικό Post Postum το οποίο δικαιολογούσε τη διαφαινόμενη στροφή της ουκρανικής διπλωματίας: “οι τουρκό-ουκρανικοί δεσμοί στη Μαύρη Θάλασσα είναι ικανοί να αντιταχθούν στη ρωσική ηγεμονία στην περιοχή…το Κίεβο προωθεί την ιδέα της κατασκευής αγωγού στο τουρκικό έδαφος που θα συνδέει τις ακτές της  Μαύρης θάλασσας με τον Περσικό Κόλπο (Κιρκούκ-Γιουμουρταλίκ-Σαμσούντα - Οδησσός)…Ένα κομβικό σημείο αυτής της γιγαντιαίας αλυσίδας δεν είναι άλλο από την Οδησσό”. 

   

Το Δεκέμβριο του 1996 η παραπάνω ιδέα συγκεκριμενοποιήθηκε. Η τουρκική εταιρία αγωγών (BOTAS) & η ουκρανική επιτροπή ενεργείας (Ukrzakordonnaftogazbud) υπέγραψαν με μέρισμα 50% έκαστη συμφωνητικό για την κατασκευή υποθαλάσσιου πατρελαιαγωγού, μήκους 600 χλμ. & κόστους 2,7 δις.$, που θα ενώνει την Οδησσό με το Γιουμουρταλίκ μέσω της Σαμσούντας ενώ στις 16 του ιδίου μηνός εγκαινιάστηκε (στα πλαίσια του TRACECA) από τους υπουργούς μεταφορών Γεωργίας-Ουκρανίας (παρουσία του αζέρου πρωθυπουργού Ι.Rustamov) η ακτοπλοϊκή γραμμή Poti-Illichyovsk (κοντά στην Οδησσό) που υποτίθεται ότι θα εξάγει ως το 2010-15 περι τους 30 τόνους αργού πετρελαίου, ποσό ικανό για να καλύψει τις τρέχουσες ανάγκες της Ουκρανίας.

   

Παρόλα αυτά η ρωσική κηδεμονία παραμένει μια απτή & άμεση πραγματικότητα.  Μια πραγματικότητα που αναλύεται από την κριτική αξιολόγηση της ρωσικής πολιτικής έναντι των δύο χωρών:

Ουκρανία: Η γεωγραφική θέση της χώρας στα βόρεια του Ευξείνου & νότια της ρωσικής πεδιάδας σε συνδυασμό με τον πληθυσμό της που ανέρχεται τα 52 εκατομμύρια & το γεγονός ότι πριν τη συμφωνία START II το Κίεβο ήταν η τρίτη πυρηνική δύναμη παγκοσμίως καθιστούσαν την ουκρανική υποψηφιότητα χειραφέτησης ως την πλέον αξιόπιστη μαζί με αυτή του Αζερ/τζάν.  Σε τέσσερις  μπορούν να συνοψισθούν οι λόγοι για την εγγενή αδυναμία της σημερινής φιλοδυτικής ηγεσίας του Κιέβου να υλοποιήσει τα όσα διακηρύσσει & διακαώς επιθυμεί:

  α) Την σχεδόν απόλυτη ενεργειακή της εξάρτηση από τη Ρωσία καθώς εισάγει 30 από τους 35 εκατομμύρια τόνους πετρελαίου που έχει ανάγκη ετησίως από τη Μόσχα, ενώ από την ουκρανική επικράτεια διέρχονται δύο στρατηγικής σημασίας για τη Ρωσία & την ίδια την Ουκρανία αγωγοί μέσω των οποίων η Gazprom εξάγει προς την Κεντρική Ευρώπη και τη Βαλκανική το 93% των αποθεμάτων του Φυσικού της Αερίου, χωρίς να λάβουμε υπόψιν μας και τον πετρελαιαγωγό Σαμάρας-Χερσώνας.

  β) Την σχεδόν απόλυτη αποπυρηνικοποίηση της χώρας αφού κατά τη συμφωνία START II (1994) έχουν επιστραφεί στη Ρωσία για καταστροφή 1800 από τις 1915 πυρηνικές κεφαλές που διέθετε η Ουκρανία ψυχροπολεμικά, κάτι που μολονότι παρουσιάστηκε ως αντάλλαγμα για τη στενότερη συνεργασία της με την ευρωατλαντική δυναμική (48), ουσιαστικά στέρησε από το Κίεβο ένα σημαντικό διαπραγματευτικό χαρτί.

  γ) Την παρουσία συμπαγών ρωσικών πληθυσμών στην Κριμαϊκή & Αν.Ουκρανία που ανέρχονται στο 22-25% στο σύνολο της χώρας ενώ στην στρατηγικής σημασίας ,λόγω του πρώην σοβιετικού στόλου, Κριμαίας αποτελούν ως και το 90% του πληθυσμού.

  δ) Τη στρατηγική τοποθέτηση -εν είδη γεωπολιτικής καραντίνας-ρωσικών δυνάμεων εντός (ως φρουρές του στόλου της Σεβαστούπολης) εκτός (κοινή ρωσο-ουκρανική μεθόριος όπου επικεντρώνονται οι ρωσο- ορθόδοξοι πληθυσμοί) και επί της ουκρανικής περιμέτρου (Γεωργία-Αρμενία στα νοτιοανατολικά, Λευκορωσία στα βορειοδυτικά, και τη Μολδαβία στα νοτιοανατολικά, όπου εδρεύει η τεράστια στρατιωτική βάση του Τιρασπόλ, 6,400 άνδρες, ως προστατευτική ομπρέλα της ρωσόφωνης Υπερδνειστερίας που επιθυμεί να ενωθεί με τη Ρωσία).  Αλλωστε ένας βασικός λόγος για την αποδυνάμωση του GUUAM εντοπίζεται στην τοποθέτηση σφήνα των ρωσικών στρατευμάτων μεταξύ Ουκρανίας-Μολδαβίας αλλά και των μεταξύ τους τριβών για την οροθέτηση του δέλτα του Δούναβη, όπως και στο ναυτικό έλεγχο του Ευξείνου από το ρωσικό στόλο της Κριμαίας.

    

Εξάλλου η τελική υπογραφή της ρωσο-ουκρανικής συνθήκης Φιλίας & Συνεργασίας (30-31/5/97) ενισχύει ακόμη περισσότερο τη ρωσική παρουσία, δεδομένου ότι εκτός του ότι της δίνει το 82% του στόλου αλλά και το δικαίωμα να διατηρήσει -με καθεστώς ενοικίασης που ουσιαστικά θα καλυφθεί από τα ουκρανικά χρέη πετρελαίου & ΦΑ- τους βασικούς κριμαϊκούς ναυστάθμους (Sebastopol, Streletskajia, Ioynatia & Karantina), διασφαλίζει για τη Μόσχα τουλάχιστον τη μεσοπρόθεσμη εξουδετέρωση των τουρκο-ουκρανικών σχεδίων (Σαμψούντα-Οδησσός) αλλά και τη δυνατότητα παρεμπόδιση του TRACECA οι βασικές διαμετακομιστικοί οδοί του οποίου θα ελέγχονται από το ρωσικό ναυτικό.  Ναυτικό που διατηρεί μερικούς ναυστάθμους στα βασικά γεωργιανά λιμάνια βάσει της συμφωνίας του 1994,όπως και στην Απχαζία.

Γεωργία:Αν και η επικράτηση του Γ.Σεβαρτνάντζε έναντι του Γκαμσαχουρντία κατά τον γεωργιανό εμφύλιο πόλεμο (1991-2) ακολούθησε το μοντέλο (ρωσική βοήθεια) της ανόδου του Αλίγιεφ στο γειτονικό Αζερ/τζάν σε καμία των περιπτώσεων ο τελευταίος ΥΠΕΞ της ΕΣΣΔ δεν απολαμβάνει το ίδιο επίπεδο πολιτικής χειραφέτησης με αυτήν του αζέρου ομολόγου του.  Το αντίτιμο της ρωσικής υποστήριξης δεν περιορίστηκε απλώς στην άρον-άρον ένταξη της Γεωργίας στην Κοινοπολιτεία Ανεξαρτήτων Κρατών - ΚΑΚ το 1992 αλλά στον βάσει ελέγχου των πετρελαϊκών δρομολογίων πολιτικό τετρατεμαχισμό της χώρας μέσω της ενίσχυσης των αυτονομιστικών κινημάτων στην Απχαζία (γεωργιανο-απχαζικός πόλεμος 1992-1994), Ν.Οσσετία (που κήρυξε την ένωση της με τη Ρωσία στις 29/5/92) & Ατζαρία όπου καταλήγει μέρος του γεωργιανού αγωγού Baku-Supsa. 

    

Και οι 3 αυτόνομες δημοκρατίες ως παραμεθόριες περιοχές φυλάσσονται από ρωσικά στρατεύματα ενώ άλλοι περίπου 20.000 άνδρες βρίσκονται σε διάσπαρτες εγκαταστάσεις εντός της υπόλοιπης επικράτειας.  Εφαρμόζοντας σε μικρογραφία το μοντέλο της ψευδεπίγραφης “ έντιμης διαμεσολάβησης” της αρμενο-αζερικής διένεξης, οι Ρώσοι επιτυγχάνουν να ναρκοθετούν τις γεωργιανές προσπάθειες εφόσον η μεν Απχαζία & Ατζαρία εκτός του ότι περικυκλώνουν την ενδιάμεση περιοχή του Πότι διέθεταν τις πλέον αξιόπιστες λιμενικές εγκαταστάσεις της σοβιετικής Γεωργίας & φυλάσσονται από ρωσικά στρατεύματα.  Η δε ορθόδοξη Ν.Οσσετία βρίσκεται στο “μαλακό υπογάστριο” της Τσετσενίας ενώ απέχει μόλις μερικά χιλιόμετρα από την Τυφλίδα σε κομβικό σημείο του βασικού στρατιωτικού δρόμου του Καυκάσου.  Οι δύο αποτυχημένες δολοφονικές απόπειρες κατά του Ε.Σεβαρτνάντζε (8/95 & 2/98) έρχονται ως επιβεβαίωση όχι μόνο της άμεσης διασύνδεσης τους με τις πετρελαϊκές εξελίξεις καθώς συνέβησαν δύο μήνες πριν την απόφαση για πρόκριση της ρωσικής οδού από το AIOC 9/10/95 & έξι πριν την απόφαση για την κατασκευή του βασικού αγωγού (Main Export Pipeline-MEP) για το early oil αλλά και των περιορισμένων πλαισίων εντός των οποίων μπορεί να κινηθεί ο γεωργιανός πρόεδρος. (49).

    

Αποδεικτικό της εμβέλειας αυτών των ορίων είναι το γεγονός ότι δέκα μόλις μέρες πριν την απόφαση του AIOC να απορρίψει την τουρκο-αζερική εναλλάκτικη Baku-Ceyhan, μονάδες του γεωργιανού στρατού στασίασαν στην επαρχία της Μινγκρελίας απαιτώντας την παραίτηση Σεβαρτνάντζε διακόπτοντας για 48 ώρες τις εργασίες που γίνονταν επί του γεωργιανού αγωγού. Άλλωστε το τελεσίγραφο της 2άς               Νοεμβρίου με το οποίο ο αρχηγός της εξόριστής αντιπολίτευσης Eliava, ζητούσε την απομάκρυνση του Σεβαρτνάντζε προοιωνίζει την περαιτέρω πολιτική αποσταθεροποίηση της χώρας με ότι αυτό συνεπάγεται για την αξιοπιστία του γεωργιανού αγωγού (830 χιλιομέτρων) που τελικά εν μέσω πομποδών πανηγυρισμών και δηλώσεων εγκαινιάστηκε στις 17 Απριλίου 1999.

   

 Ο σύμβουλος εθνικής ασφαλείας του αζέρου προέδρου Z.Baran, υπήρξε κάτι περισσότερο από σαφής “Τώρα για πρώτη φορά έχουμε άμεση πρόσβαση στη Δύση, απελευθερώνοντας τους εαυτούς μας από τη Ρωσία μετά από 200 χρόνια”.  (50).  Ο γεωργιανός πρόεδρος ήταν ακόμη λαλίστερος όταν κατέθεσε επισήμως την υποψηφιότητα της χώρας του για ένταξή της στο ΝΑΤΟ δίνοντας, από τη συνάντηση της Ουάσινγκτον, μια εξαιρετικά ριψοκίνδυνη ερμηνεία του νέου Δόγματος της Συμμαχίας “Στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου δεν μπορούμε να επιτρέψουμε την εκτέλεση γενοκτονιών και εθνικών εκκαθαρίσεων στο Κόσοβο, την Αλβανία ή την Απχαζία.  Η διπλωματία που δεν υποστηρίζεται από πραγματική δύναμη μπορεί να υπάρχει μόνο στο επίπεδο φράσεων και δηλώσεων”.  Όπως άλλωστε σημειώνει ο διευθυντής του γεωργιανού κέντρου Γεωπολιτικών μελετών,G.Mouravi, “για τον Σεβαρτνάντζε είναι ξεκάθαρο ότι πρέπει να διαλέξει ανάμεσα στο ΝΑΤΟ και τη Ρωσία.  Ελπίζει ότι μετά την λήξη των συγκρούσεων στη Βαλκανική το ΝΑΤΟ θα ρίξει το κέντρο βάρος του στο Καύκασο προσδοκώντας την αντικατάσταση της ρωσικής εμπλοκής στην Απχαζία με αυτή την Δύσης.  Δεν έχει τίποτε να χάσει”.(51).

   Η αναβάθμιση του ουκρανό-γεωργιανού σώματος ασφαλείας του αγωγού αποτελεί ωστόσο ένα περιορισμένο παράγοντα για την ασφάλεια της κολοσσιαίας από γεωπολιτική άποψη επένδυσης. Παρά τις φαντασιώσεις του γεωργιανού προέδρου για ταχεία είσοδο της χώρας του στο ΝΑΤΟ, η γεωπολιτική και η γεωγραφία δεν μεταβάλλονται με την ταχύτητα που ο ίδιος θα επιθυμούσε.  Τίποτε δεν μπορεί να παραγνωρίσει το γεγονός ότι ο ρωσο-ιρανικός άξονας σε συνδυασμό με την ειρήνευση του Καυκάσου, την δορυφοριοποίηση της Αρμενίας και τον τετρατεμαχισμό της Γεωργίας, δίνουν  προβάδισμα στη Ρωσία κατά τον αδυσώπητο ‘‘πόλεμο’’ που κλιμακώνεται επικίνδυνα γύρω από τον έλεγχο της Τυφλίδας.  Τίποτε επίσης δεν μπορεί να παραγνωρίσει το γεγονός ότι η Αρμενία -όπως και το Αζερμπαϊτζάν- έχει παραβιάσει κάθε όριο της συνθήκης CFE, με αποτέλεσμα το αζερικό τμήμα του πετρελαιαγωγού να απέχει μόλις 30 χιλιόμετρα από την γραμμή αντιπαράθεσης του Ναγκόρνο Καραμπάχ.  Το νέο ρωσο-ιρανικό πρωτόκολλο ενεργειακής συνεργασίας (14/4) δεν στάθηκε τυχαίο και πολύ περισσότερο τυχαία δεν ήταν η επίσκεψη (21/4) του ρώσου πτεράρχου A.Komukov στο Ερεβάν προκειμένου να “επιθεωρήσει” τα Ming-29 και τα S-300της αρμενικής αεροπορίας.

Δ) Το Ζήτημα των Στενών & Η Ελληνοτουρκική Διάσταση.

   Λαμβάνοντας υπόψιν μας τη διαμορφούμενη εικόνα της ρωσικής γεωπολιτικής επιστροφής αλλά & της μεσοπρόθεσμης βαρύτητας των κασπιανών αποθεμάτων, πρωτίστως για την ευρωπαϊκή οικονομία και την περαιτέρω προοπτική ενοποίησης της μετα την εγκαινίαση του Euro,καθίσταται πλέον πραγματικότητα η διαπίστωση ότι η το γεωπολιτικό βαρόμετρο των εξελίξεων μετατοπίζεται ραγδαία προς την Βαλκανική & το ελληνικό αρχιπέλαγος που θα μετατραπεί de facto σε μια από τις βασικές διαμετακομιστικές εξαγωγικές οδούς, που όπως έχει σημειώσει και ο πρωθυπουργός “μπορεί με κέντρο τα πετρέλαια της Κασπίας να δημιουργήσει νέες εντάσεις”. (52).

   Η παραπάνω δήλωση σαφώς και κινείται προς την σωστή κατεύθυνση, μολονότι η πολιτική της πρακτική φαίνεται να αγνοεί τη βαθύτερη ουσία του θεματός αντιμετωπίζοντας την ως ενδεχόμενo κίνδυνο και όχι ως μια μοναδική ευκαιρία για την ανατροπή των ελληνοτουρκικών συσχετισμών υπερ της Ελλάδος.  Αντιθέτως από τουρκικής πλευράς η ανωτέρω ανάλυση της πολιτικής της πρακτικής θα πρέπει να έχει πείσει τον αναγνώστη για την προτεραιότητα που απέδωσε στο ζήτημα η τουρκική στρατηγική, ασχέτως του όποιου υπερεπεκτατικού της ολισθήματος.

   Η προσπάθεια της Άγκυρας να εκβιάσει τη Ρωσία & τη διεθνή κοινότητα με την εφαρμογή του Νέου Κανονισμού Διέλευσης των Στενών (20/5/94) κατά σαφή παραβίαση της συνθήκης του Montreux-1936 έγινε προκειμένου να διασφαλίσει ότι ακόμη και αν η Ρωσία υπερισχύσει στο καυκασιανό μέτωπο δεν θα μπορέσει να μεταφέρει με ασφάλεια το πετρέλαιο προς το Αιγαίο & την Αν.Μεσόγειο χωρίς προφανώς να συνειδητοποιεί ότι με αυτόν τον τρόπο ζημιώνει και τα δυτικά συμφέροντα, που θεωρούν την Προποντίδα όπως και το Αιγαίο απαραίτητους εξαγωγικούς διαύλους.  (βλ.Χάρτη 7). Ο κανονισμός του 1994 ουσιαστικά συνεπάγεται τα εξής τουρκικά κέρδη: α) την σημαντική αύξηση των τελών διέλευσης. β) τη μείωση του όγκου των διερχόμενων από τα Στενά πλοίων. & γ) την επιλεκτική εφαρμογή του κανονισμού εναντίον ρωσικών & ελληνικών πλοίων ως μοχλό πίεσης για την προώθηση του Baku-Ceyhan και την αχρήστευση του ελληνοβουλγαρικού σχεδίου. (53).

   Στις αρχές του περασμένου Νοεμβρίου ο υπουργός Εσωτερικών Μποχράν Καρά έκανε ξεκάθαρη την τουρκική στάση δηλώνοντας ότι τα “Στενά δεν είναι όυτε διεθνή ύδατα όυτε αγωγός πετερελαίου”(54), ενώ ανακοινώθηκε ο εκ νέου πενταπλασιασμός των τελών κυκλοφορίας και η απαγόρευση διέλευσης σε πλοία μεγάλου μήκους (ως επί το πλείστον δεξαμενόπλοια).  Δεν είναι  άλλωστε η πρώτη φορά που η Τουρκία επιχειρεί να “στενεύσει” το Βόσπορο αν και από την εποχή της εφαρμογής των “Νέων Κανόνων” μόνο οι Έλληνες & οι Κύπριοι πλοιοκτήτες φαίνονται να τους ακολουθούν. Η μη ανέλκυση των δύο ναυαγίων στη νότια λωρίδα διέλευσης του Βοσπόρου σε συνδυασμό με το μη εκσυγχρονισμό των συστημάτων διαχείρισης της κυκλοφορίας όχι απλώς εμποδίζουν τη διέλευση των πλοίων αλλά αυξάνουν κατακόρυφα τις πιθανότητες ατυχημάτων & συγκρούσεων, που είχαν χρησιμοποιηθεί σαν πρόσχημα από την τουρκική πλευρά για την εφαρμογή των Νέων Κανονισμών.  Το ίδιο συμβαίνει και με την επιλογή των σημείων εκείνων που έχουν οριστεί ως αγκυροβόλια των πλοίων που αναμένουν την έγκριση για τη διέλευση των Στενών καθώς το μεγάλο βάθος των υδάτων  σε συνάρτηση με τις καιρικές συνθήκες που επικρατούν θέτουν σε κίνδυνο την ασφάλεια των πλοίων.

   Αυτό βεβαίως δε σημαίνει ότι μετα την αρχική απόρριψη (29-10-98) από το αζερικό consortium (Azerbaijani Oil Corporation-AIOC) της εναλλακτικής Baku-Ceyhan δεν πρόκειται να δούμε μία εντυπωσιακή αλλαγή της τουρκικής στάσης από τη στιγμή που η Αγκυρα διαπιστώσει ότι έχασε οριστικά το παιχνίδι στον Καύκασο και τη Μέση Ανατολή. Στις 26 Νοεμβρίου 1998 παρά την πολεμική εκφοβισμού που έχει εξαπολύσει η Αγκυρα στο AIOC η διεθνής κοινοπραξία ,με ηγέτη της τη βρετανική BP, ανακοίνωσε ότι πέραν των 4,1 δις.$ που χρειάζονται για την κατασκευή του αγωγού η λειτουργία και μόνο του Baku-Ceyhan θα προσαύξανε το κόστος μεταφοράς του πετρελαίου κατά 500 ετκμ.$ ετησίως.  Έτσι μετάθεσε στις καλένδες την εξέταση του θέματος τοποθετώντας την πιθανή κατασκευή του αγωγού περι τα τέλη της ερχόμενης δεκαετίας, όταν δηλαδή η συνολική παραγωγή της Κασπίας θα φτάσει τα 3-4 εκατομμύρια βαρέλια ημερησίως και αναμένεται να αυξηθεί περαιτέρω η τιμή του βαρελιού brend.  Την άποψη αυτή φαίνεται να συμμερίζεται και το Κέντρο Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας των ΗΠΑ. (55).

   Ωστόσο, η τακτική αποδυνάμωση του κουρδικού κινήματος μετα την περιπετειώδη σύλληψη του Α.Οτζαλάν (Φεβρουάριος 1999) σε συνδυασμό με την λειτουργία του αγωγού Baku-Supsa, προσέδωσαν στο τουρκικό σχέδιο μια νέα δυναμική κλιμακώνοντας τις πιέσεις της αμερικανικής κυβέρνησης για την κατασκευή του πετρελαιαγωγού των 1730-km.  Η λύση που προωθείται από την Ουάσινγκτον προκειμένου να καμφθούν οι ενστάσεις των πετρελαϊκών εταιριών για το απαγορευτικό κόστος του έργου, εντοπίζεται στην τουρκική πρόταση για μια επίσημη εγγύηση (government cost guarantee) εκ μέρους της τουρκικής κυβέρνησης που θα καλύψει εκείνη και όχι το AIOC, το συνολικό κόστος κατασκευής και συντήρησης του αγωγού.  Ακόμη και αν η Αγκυρα μπορέσει να βρεί μέσω δανείων το απαραίτητο κεφάλαιο είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα μπορέσει να καλύψει από μόνη της το συνολικό κόστος κατασκευής που ενδέχεται -όπως συνέβη στην περίπτωση του αζερο-γεωργιανού αγωγού- να υπερβεί κατά 70% την αρχική πρόβλεψη εξόδων.(56)

   H κασπιανή δυναμική είναι ικανή να εξουδετερώσει την οποιαδήποτε προσπάθεια τουρκικού εκβιασμού αναφορικά με τα Στενά, καθώς σε αντίθετη περίπτωση, όπως άλλωστε γνωρίζει πολύ καλά και η ίδια η Τουρκία, θα υποχρεωθεί να συναινέσει στην άρση των κεκτημένων του Montreux είτε αυτή γίνει με την επαναδιεθνοποίηση της Προποντίδας έιτε με την υλοποίηση του ελληνοβουλγαρικού αγωγού Burgas-Αλεξανδρούπολη.  Η δεύτερη άλλωστε προοπτική σε συνδυασμό με τον αναπόφευκτο υπερκορεσμό των Στενών, που για να ικανοποιήσουν ως εξαγωγική οδός τις κασπιανές ανάγκες θα πρέπει σύμφωνα με υπολογισμούς του τουρκικού ΥΠΕΞ να παραμείνουν κλειστά 300 ημέρες το χρόνο (57), δύναται να επιφέρει ένα στρατηγικό πλήγμα πρώτου μεγέθους στην Τουρκία εφόσον για πρώτη φορά στην ιστορία του Ανατολικού Ζητήματος θα παρακάμπτονται ως γεωοικονομική δίοδος τα Στενά.  Αν συμβεί κάτι τέτοιο σε συνδυασμό με τον αναπόφευκτο υπερκορεσσμό των Στενών  ο κλειδούχος του Βοσπόρου & των Δαρδανελλίων δεν θα απολαμβάνει της ίδιας γεωστρατηγικής εκτίμησης με το παρελθόν σε αντίθεση με εκείνον που ελέγχει το Αρχιπέλαγος & τους λιμένες της βορείου Ελλάδος με κέντρο την Αν.Μακέδονια & Δ. Θράκη.

   Υπο την οπτική αποτροπής της ανωτέρω διαγραφόμενης απειλής μπορεί να ερμηνευθεί η τουρκική επεκτατικότητα στο Αρχιπέλαγος και ως η προσπάθεια να εξουδετερωθούν τα πιθανά για την Ελλάδα οφέλη από την ελληνοβουλγαρική προοπτική δεδομένου ότι η συντηρούμενη από τις προκλήσεις της ένταση, θα χρησιμοποιηθεί ως επιχείρημα ότι ο θαλάσσιος & εναέριος αιγιακός χώρος δεν αποτελεί ασφαλή & αξιόπιστη διαμετακομιστική επιλογή καθόσον δεν θα συνδιοικείται από αμφότερες τις χώρες.  Αλλωστε η ίδια η επίσημη τουρκική ηγεσία μας έχει προειδοποιήσει για τις προθέσεις της.  Σε συνέντευξη τύπου ο Α/ΓΕΕΘΑ Ι.Χακί.Καρανταγί δήλωσε ότι“η διέλευση των πετρελαιαγωγών απ’την Ελλάδα σημαίνει καταστροφή για την Τουρκία”.(58).  Η τουρκική επιθετικότητα στο αρχιπέλαγος δικαιολογείται σε μεγάλο βαθμό από την προσπάθεια αποτροπής της ανωτέρω “καταστροφής”, που βασίζεται στην απόδειξη της ακαταλληλότητας του Αιγαίου ως διαμετακομιστική οδός των κασπιανών πετρελαίων αλλά και σε ένα δεύτερο βαθμό της προσπάθειας να αξιοποιήσει μερίδα της μουσουλμανικής μειονότητας της Δυτ.Θράκης προκειμένου να “αποδείξει” ότι η περιοχή είναι ανασφαλής και συνεπώς εχθρική σε τέτοιου είδους επενδύσεις.

   Στη βάση της γεωπολιτικής λογικής υφίσταται άμεση διασύνδεση των κασπιανών εξελίξεων με το κυπριακό ζήτημα. Εκτός του ότι ο λιμένας του Γιουμουρταλίκ στον κόλπο της Ισσούς απέναντι της Β.Κύπρου που αποτελεί τερματικό σημείο (terminal point) όλων των τουρκικών προτάσεων γύρω από τους αγωγούς, το Γιουμουρταλίκ υπήρξε σημείο διαβίβασης των στρατευμάτων του Αττίλα το 1974. Τα επεισόδια που σημειώθηκαν στις 10-11/10/97 στην τουρκογεωργιανή & τουρκοαρμενική μεθόριο μεταξύ τούρκων στρατιωτών & ρώσων συνοριακών φρουρών ήρθαν να επιβεβαιώσουν την παραπάνω υπόθεση.  Την επομένη των συμβάντων ο ρώσος πρέσβης στην Κύπρο Γ.Μουράτοφ δήλωσε ότι ενδεχόμενη τουρκική επίθεση στα πλοία που θα μεταφέρουν τους S-300 στην Κύπρο θα αποτελέσει casus belli (αιτία πολέμου) για τη Ρωσία.  Παρα την τελική ρητορικότητα της δήλωσης η γεωπολιτική συνεκτικότητα του χώρου επιβεβαιώθηκε. (59).

   Υπο το παραπάνω σκεπτικό, αν τελικά πραγματοποιηθεί ο αγωγός, τα στρατεύματα κατοχής θα νομιμοποιηθούν διεθνώς εκ των πραγμάτων ως “προστατευτική ομπρέλα” του Baku-Ceyhan αλλά και της ευρύτερης στρατηγικής για την Τουρκία περιοχής των Αδάνων-Αλεξανδρέττας δεδομένου ότι στο επίνειο του Ceyhan, καταλήγει ο τουρκοιρακινός αγωγός Κιρκούκ-Γιουμουρταλίκ μέσω του οποίου εφαρμόζεται και το ψήφισμα 986 του ΟΗΕ γνωστότερο ως Food for Oil Deal αλλά επίσης σχεδιάζεται να καταλήξει μέρος σχεδιαζόμενου τουρκοϊρανικού αγωγού για την εξαγωγή του τουρκμενικού φυσικού Αερίου. (Συμφωνία Ερμπακάν-Ραφσατζανί,12/8/96).

   Αυτό βεβαίως δε σημαίνει ότι το διαφαινόμενο ναυάγιο του τουρκο-αζερικού αγωγού συνεπάγεται την άμεση επικύρωση της ελληνοβουλγαρικής προοπτικής.  Με δεδομένη τη διαγραφόμενη αποτυχία του τουρκο-αζερικού προγράμματος είναι εξαιρετικά πιθανόν ότι η Αγκυρα θα μετατοπίσει το κεντρο βάρος των προσπαθειών της στο τέταρτο υπομέτωπο του ευρασιαστικού νότου ασκώντας αυξημένη στρατιωτική πίεση στο ευρύτερο τόξο του Ενιαίου Αμυντικού Χώρου από τη Θράκη στην Κύπρο. Ενδεχόμενη δε καταρράκωση της ελληνικής αξιοπιστίας εξαιτίας του ζητήματος των S-300 θα διευκολύνει τις τουρκικές προσπάθειες και την ευρύτερη δυναμική της καταναγκαστικής διπλωματίας που ασκεί εναντίον της χώρας μας εδω και μία πεντηκονταετία.

   Παρα τις τουρκικές προσπάθειες ο Βόσπορος εξακολουθεί -συμφώνα και με τη μελέτη των Ελληνικών Περτελαίων (60)- να παραμένει η οικονομικότερη των βαλκανικών εναλλακτικών για τη μεταφορά του κασπιανού πετρελαίου με τη σημαντική όμως διαφορά ότι για να ανταποκριθεί σε αυτόν το ρόλο θα πρέπει de facto να επαναδιεθνοποιηθεί το σύνολο της Προποντίδας.  Ως προς αυτό άλλωστε το σημείο φαίνεται να συμπίπτουν τόσο τα αμερικανικά όσο και τα ρωσικά συμφέροντα.  Εάν η τουρκική στάση παραμείνει αδιάλλακτη αναφορικά με τη επαναδιεθνοποίηση των Στενών τότε θα καταστήσει υποχρεωτική την ελληνοβουλγαρική προοπτική Burgas-Αλεξανδρούπολη.

   Η δήλωση του Φίλ Μικ, εκπροσώπου της Chevron η οποία αποτελεί τον κύριο μέτοχο του καζαχικού consortium CPC (Caspian Pipeline Consortium) που έχει αναλάβει την εκμετάλλευση των τεράστιων αποθεμάτων του Tenguiz & την κατασκευή του πετρελαιαγωγού Tenguiz-Novorosisk, είναι ενδεικτική του γεγονότος ότι θα προκριθούν de facto τα Στενά.  Ισως πίσω από την παρακάτω δήλωση να κρύβεται και η πρώτη υποσυνείδητη βούληση για την αναθεώρηση του αποπνικτικού & παρωχημένου καθεστώτος που επιβλήθηκε από τη συνθήκη του Montreux το 1936.  “Η οικονομική κατάσταση της Ρωσίας δεν αναμένεται να επηρεάσει τα σχέδια του CPC για την κατασκευή του αγωγού που θα συνδέει το Καζαχστάν με το λιμάνι του Νοβοροσίσκ στη Μαύρη θάλασσα.  Η οδός του Βοσπόρου είναι ασφαλής”.(61).

   Παρόλα αυτά υπάρχει ένα ενδεχόμενο που μπορεί να αποβεί μοιραίο για τα ελληνικά συμφέροντα: Η κατασκευή ενός τουρκικού αγωγού από την ευξείνια ακτή της Ανατολικής Θράκης σε κάποιο απ’τα λιμάνια του κόλπου του Σάρου σχεδόν απέναντι από τη Σαμοθράκη.  Εάν κατασκευαστεί αυτή η τουρκική παρακαμπτήριος των Στενών τότε θα ισοσταθμισθεί το οποιοδήποτε όφελος μπορούσε να προκύψει από την κατάργηση της συνθήκης του Montreux. Μοναδικός αποτρεπτικός παράγων αυτού του ενδεχομένου, που από μόνος του ωστόσο δεν αρκεί, παραμένει η ρωσική άρνηση να πετάξει στην κάλαθο των αχρίστων όλα όσα κέρδισε από μια περίπου δεκαετία αντιτουρκικής ανάσχεσης στον Καύκασο μόνο και μόνο επειδή αυτή η κάλαθος θα έχει μετατοπιστεί μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα δυτικότερα.

   Συνεπώς με δεδομένο το συμφέρον όλων των Μεγάλων Δυνάμεων και του συνόλου του διεθνούς εφοπλιστικού κεφαλαίου στην άρση των περιορισμών που επιβάλλει η απόλυτη εθνικοποίηση των Στενών και οι συνακόλουθοι κανονισμοί του 1994, η μη κατασκευή της τουρκικής παρακαμπτηρίου του Βοσπόρου πρέπει να αποτελέσει έναν από τους βασικούς μεσοπρόθεσμους στόχους της ελληνικής εξωτερικής και αμυντικής στρατηγικής.

V) Aξιολόγηση-Τα τελικά μας Συμπεράσματα.

   Α) Η κατάρρευση της ΕΣΣΔ, που επετεύχθη στη βάση της γεωπολιτικής ανάσχεσης της περαιτέρω καθόδου της προς τις νότιες ωκεάνιες θάλασσες, πυροδότησε την αλληλοδιάδοχη φάση της δυτικής στρατηγικής, η οποία ακολουθώντας το γερμανικό & βρετανικό παράδειγμα επιχειρεί να εκτοπίσει τη ρωσική επιρροή απo την παρακασπιανή ζώνη προκειμένου: Ι) Να αποτρέψει μια νέα δυναμική καθόδου της προς τις θερμές θάλασσες & ΙΙ) Να εκμεταλλευτεί τα τεράστια κασπιανά αποθέματα.  Το πλέον επεξεργασμένο στρατηγικό σχέδιο υλοποίησης των ανωτέρω επιδιώξεων ανήκει στον Σύμβουλο Εθνικής Ασφαλείας επί προεδρίας Κάρτερ, Ζ.Μπρζεζίνσκι.

   Β) Η Ρωσική στρατηγική με την συμμαχική συστράτευση Ινδίας-Ιράν, και τη διακριτική ανοχή αν όχι υποστήριξη της Κίνας, κωδικοποιούμενη στο δόγμα του Εγγύς Εξωτερικού, επιτυγχάνει ως μια ευφυής επανέκδοση του δόγματος Μονρόε, να αποκρούσει μεσοπρόθεσμα την τουρκική διείσδυση αξιοποιώντας πληθώρα εθνολογικών, οικονομικών & πολιτικοστρατιωτικών παραγόντων.

   Γ) Η Παρακασπιανή ζώνη ως αναπόσταστο μέρος της Μείζονος Μέσης Ανατολής, αναβαθμίζεται κατακόρυφα από στρατηγική άποψη τόσο χάρις της συμπερίληψής της στο μικρό σύστημα της ψυχροπολεμικής Μέσης Ανατολής & της διεξαγόμενης ρωσοαμερικανικής αντιπαράθεσης, όσο χάρις και στον ενεργειακό της πλούτο.  Πλούτο που αν συνυπολογίσουμε την αναμενόμενη -λόγω της ραγδαίας εκβιομηχάνισης Ινδίας, Κίνας, Ν.Α.Ασίας-αύξηση της παγκόσμιας ζήτησης & την εξάντληση των αποθεμάτων Αλάσκας & Β.Θάλασσας ως το 2010-2015,αποκτούν σημασία ισότιμη με το περίπου το ήμισυ αυτής που “απολαμβάνει” σήμερα η “Μικρά Μέση Ανατολή”.

   Δ) Η Τουρκία με πλούσια προϊστορία στην περιοχή, έθεσε ως πρώτιστη προτεραιότητα της μεταψυχροπολεμικής της στρατηγικής την απόκτηση προνομιακού ελέγχου των δρομολογίων μεταφοράς του κασπιανού πλούτου μέσω τουρκικών εδαφών στην Αν.Μεσόγειο, δια του λιμένα του Γιουμουρταλίκ απέναντι της Β. Κύπρου.  Για την Τουρκία η υλοποίηση του ανωτέρω σεναρίου αποτελεί ΤΗ ΒΑΣΗ ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΤΗΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΥΠΕΡΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ. Ωστόσο, η υπερεπεκτατική της πολιτική προκάλεσε αυτόματές αντισυσπειρώσεις  που η ίδια-παρα την αμερικανική στήριξη-είναι ανίκανη μεσοπρόθεσμα (5-8ετία) να αντισταθμίσει.

   Ε) Μεσα στο ερχόμενο 48-56μήνο και όσο προχωρούν οι επισκευές των δύο επιλεχθέντων υπο άμεση (Μπακού-Νοβοροσίσκ) και έμμεση (Μπακού-Πότι) ρωσική επίβλεψη αγωγών, σε συνδυασμό με την προοπτική ως το τέλος του 2000 να κατασκευαστεί ρωσικός αγωγός που θα παρακάμπτει μέσω του Νταγκεστάν την Τσετσενία, καθίσταται επιτακτική η ανάγκη αρχικής χάραξης των Βαλκανικών δρομολογίων. Εξίσου επιτακτική καθίσταται και η ανάγκη πρωταγωνιστικής δραστηριοποίησης της Ελλάδος στην περιοχή και στα όργανα της Ε.Ε προκειμένου αφενός να διασφαλιστεί πλήρως η χρηματοδότηση του αγωγού Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη και αφετέρου να αποτραπεί η κατασκευή της οποιαδήποτε ενεργειακής “Παραεγνατίας” που θα αποκλείει την Ελλάδα.Η προοπτική του ελληνοσκοπιανικού πετρελαιαγωγού Θεσσαλονίκης-Σκοπίων αποτελεί πέραν των άλλων και έναν επιπρόσθετο και εξαιρετικά χρήσιμο αποτρεπτικό παράγοντα. (Βλ.Χάρτη 7)

   ΣΤ) Η Ελλάς μπορεί βάσει της ελληνοβουλγαρικής προοπτικής να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο στο Νέο Μεγάλο Παιχνίδι το γεωπολιτικό βαρόμετρο του οποίου μετατοπίζεται ραγδαία προς την περιοχή μας.  Η χώρα μας υποχρεούται να διασφαλίσει την ευρωπαϊκή υποστήριξη προκειμένου εκμεταλλευόμενη τη γεωοικονομική ανάγκη προσέγγιση της με τη Ρωσία, να επικαρπωθεί τεράστια οφέλη.  Σε καμία περίπτωση ο γαλλο-γερμανικός άξονας δεν πρόκειται να ανεχθεί τον πλήρη αμερικανικό έλεγχο επι των στρατηγικών πηγών του ενεργειακού του εφοδιασμού.  Η εμπειρία του κ. Χ.Παπουτσή ως ευρωπαίου επιτρόπου για τα θέματα Ενεργείας πρέπει να αξιοποιηθεί στο έπακρον προς αυτήν την κατεύθυνση.

   Ζ) Η σύσκεψη του Βουκουρεστίου (30/11/97) με την οποία η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων (EBRD) αποφάσισε να προκρίνει τον Μπουργκάς-Αλεξανδρούπολη αναλαμβάνοντας το 35% της συνολικής δαπάνης εκτός του ότι  αποτελεί ένα θαυμάσιο παράδειγμα του πώς η ΕΕ μπορεί να ευεργετήσει τα ελληνικά εθνικά συμφέροντα, δίνει στη χώρα μας ένα σημαντικό πλεονέκτημα.  Ενα πλεονέκτημα που δεν πρέπει και δεν μπορεί να χαθεί σε κατευναστικές επιλογές δεδομένου ότι οριοθετεί σε συνδυασμό με το ενδεχόμενο υλοποίησης της ιρανο-αμερικανικής προοπτικής τη μεγαλύτερη ευκαιρία της ελληνικής διπλωματίας εδω και 50 έτη.  Στην πρόσφατη συνάντηση των υπουργών ενεργείας των G8 στη Μόσχα (30-31/3/1998) η διαφαινόμενη προσέγγιση Ρωσίας-ΕΕ ενδυναμώνει περαιτέρω την ελληνική θέση, αρκεί να υπάρξει άμεση κινητοποίηση προς την αξιοποίηση της.  Μια κινητοποίηση που θα διευκολυνόταν σε σημαντικό βαθμό από τη σύσταση μίας διυπουργικής επιτροπής με έκτακτες & αυξημένες αρμοδιότητες αποτελούμενη από τεχνοκράτες και υπηρεσιακούς παράγοντες των υπουργείων Αμύνης, Ανάπτυξης και Εξωτερικών.-

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ-ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ:

(1)     H.Bell, Lord Palmerston ,London, Longmans Green, 1936, 2Vols.,V.II,p.105. Αναλυτικότερα για το σχέδιο Πάλμερστον ιδέ Β.Ποτέμκιν, Ιστορία της Διπλωματίας, Γκοβόστης, 1997, σσ.498-500.

(2)     N.Spykman, The Geography of Peace ,New York, Harcourt Brace & World, 1944. &“America’s Strategy in World Politics:The United States and the Balance of Power”, Hamden, Conn., Archon, 1970.

(3)     E.Driault, Το Ανατολικό Ζήτημα, Τ.Α, Ιστορήτης, 1997,σ.248. Η Φράση ανήκει στο ρώσο αξιωματούχο που διαπραγματεύτηκε με το στρατηγό Κωλαινκούρ το διαμέλισμο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1807-8 χαρακτηρίζοντας ως κλειδιά του ρωσικού σπιτιού το Βόσπορο και τα Δαρδανέλλια. Στην προκείμενη εργασία ο χαρακτηρισμός αυτός αποδίδεται στον ευρύτερο χώρο των ‘‘Eυρασιατικών Bαλκανίων’’ από την Αλεξανδρούπολη (βλ.Burgas-Αλεξανδρούπολη), στο πακιστανικό λιμένα Gwadar, που αποτελεί το τερματικό σημείο του σχεδιαζόμενου πετρελαιαγωγού και αγωγού ΦΑ από το Τουρκμενιστάν και το Καζαχστάν. (3α) Αν.για τη θεωρεία του Mackinder βλ M.Hauner, What Is Asia to Us?, London, Routledge, 1992, pp.135-164. Με τον όρο Παρακασπιανή Κεντρική Ασία ερμηνεύουμε τις δύο παράκτιες στην Κασπία και ενεργειακά πλούσιες χώρες (Καζαχστάν,Τουρκμενιστάν) όπως και την αναδυόμενη περιφερειακή δύναμη στην περιοχή, το Ουζμπεκιστάν.Με τον όρο Παρευξείνια Βαλκάνια εννοούμε όλες τις χώρες των Ανατολικών Βαλκανίων που βρέχονται από τον Εύξεινο και έχουν τη δυνατότητα να καταστούν εναλλακτικές εξαγωγικές διέξοδοι του Κασπιανού πετρελαίου. (Ρουμανία/Μολδαβία, Βουλγαρία, και Ελλάδα). Θα’ταν ανούσιο βεβαίως να υπενθυμίσουμε ότι σε αυτήν την ευρεία ζώνη πολιτικής αλληλεπίδρασης συμπεριλαμβάνονται η Ρωσία, η Ουκρανία και η Τουρκία.

(4)     Για τη μεταβολή των γεωστρατηγικών δεδομένων και την επέκταση των γεωπολιτικών οριζουσών της Μέσης Ανατολής οι G.Kemp. & R.Harkavy  στο βιβλίο τους Strategic Geography and the Changing Middle East, Garnegie Endowment, Brookings Press, 1997, pp.8-15, πρότειναν την πολιτική διασύνδεση των περιοχών της Κασπίας και του Περσικού Κόλπου βασίζοντας την ανάλυσή τους στην στρατηγική βαρύτητα των ενεργειακών αποθεμάτων της περιοχής, την έλλειψη των υδάτινων πόρρων (υδρογεωπολιτικά παίγνια) και τον κίνδυνο διασποράς των ‘Οπλων Μαζικής Καταστροφής ιδιαίτερα όσον αφορά την ικανότητα διαφόρων κρατών & εξτρεμιστικών οργανώσεων της περιοχής να διεξάγουν μεγα-τρομοκρατικές επιχειρήσεις κατά των ΗΠΑ. (Βλ.Χάρτη 2). κατά την ταπεινή μας γνώμη και βάσει των διαφορετικών κριτηρίων που περιγράψαμε (ενεργειακά αποθέματα, περιφεριακή αστάθεια, ισλαμισμός-τουρκισμός) από τις χώρες της Βορείου και Αν.Αφρικής που περιλαμβάνονται στο συλλογισμό των Kemp & Harkavy στο χώρο της ΜΜΑ πρέπει να συμπεριληφθεί μόνο η Αίγυπτος λόγω του ιστορικού της ρόλου ως γενέτειρα του σύγχρονου παναραβικού εθνικισμού και της σημαντικής επιρροής που δύναται να ασκήσει στη διαδικασία εξομάλυνσης των αραβοισραηλινών σχέσεων. [Συμπληρωματικά για τη σύνδεση Κασπίας-Κόλπου ιδέ, P.Robins, The Middle East and Central Asia, in P.Ferdinand’s (eds.), The New Central Asia and its Neighbours, The Royal Institute of International Affairs, London, Pinter ,1994, pp.55-74.]

   Επίσης οφείλουμε να σημειώσουμε ότι στην εξαιρετικά διαφωτιστική λογική των αμερικανών στρατηγιστών υπάρχει ένα κενό από την άποψη ότι βάσει των προαναφερθέντων κριτηρίων, η μεταψυχροπολεμική προέκταση των γεωπολιτικών ορίων της ευρύτερης Παρακασπιανής Ζώνης δεν συντελέστηκε μόνο καθέτως και προς Νότο ώστε να “συνενώσει” την Κασπία με την ψυχροπολεμικά οριζόμενη Μέση Ανατολή. Αυτή η προέκταση συντελέστηκε επίσης οριζόντια και προς Δυσμάς ώστε να αναδείξει την ιστορική διασύνδεση των τριών “ενδιάμεσων” περιοχών. Η διαπίστωση αυτή φαίνεται να τεκμηριώνεται και από τη λογική του Brzezinski ο οποίος μετατοπίζει τα δυτικά όρια της ζώνης αστάθειας των “Ευρασιατικών Βαλκανίων” σε τέτοιο βαθμό ώστε να περιλαμβάνει όλο το τόξο της Ελληνοτουρκικής αντιπαράθεσης κατά μήκος του χώρου που καλύπτει το Ενιαίο Αμυντικό Δόγμα Ελλάδος-Κύπρου. (Βλ.Χάρτη 3).

(5)     F.Hill, Pipeline Politics: Russo-turkish Competition and Geopolitics in the Eastern Mediterranean, in  A.Theophanous & V.Coufoudakis (eds.) ,Security and Cooperation in the Eastern Mediterranean, Nicosia, Intercolledge Press, 1997.p.200.

(6)     Bλ.ενδεικτικά L.D.Ledonne, The Russian Empire and the World 1700-1914:The Geopolitics of Expansion and Containment, Oxford University Press, New York, 1997. & D.Gillford, The Struggle for Asia, 1828-1914:A Study in British and Russian Imperialism, London, Metbuck, 1974.

(7)     Z.Brzezinski, Η Μεγάλη Σκακιέρα:Η Αμερικανική Κυριαρχία και οι Γεωστρατηγικές της Επιταγές, Λιβάνης, 1998, σ.65.

(8)     Ι.Λουκά, Σύγχρονη Πολιτική Ιστορία και Παγκόσμιοι Πόλεμοι,Τροχαλία,1996, σ.47.

(9)     Αναλυτικότερα για την εμπλοκή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στο μεγάλο Σχέδιο του Ναπολέοντα, βλ.V.Puryear, Napoleon and the Dardanelles, Berkley, University of California Press, 1951, pp.281-353.

(10)  Ο D.Urquhart,προσωπικός συνεργάτης του λόρδου Palmerston και κατά περιόδους γραμματέας της βρετανικής πρεσβείας στην Κων/πολη υπήρξε ο φανατικότερος προπαγανδιστής της Καυκασιανής ανεξαρτησίας από τη Ρωσία, αναλαμβάνοντας σε συγκεκριμένα χρονικά διαστήματα ως την έκρηξη του Κριμαϊκού πολέμου εμπιστευτικές αποστολές για την υποστήριξη των εξεγερμένων Τσετσένων & Κρικαζίων. Συνέγραψε επίσης μια πληθώρα μελετών για τη στρατηγική σημασία του Καυκάσου όντας ένας από τους πρώτους που διέβλεψαν τη χρησιμότητα του ως ανασχετικού φραγμού στο ρωσικού επεκτατισμού προς τον Περσικό και τις Ινδίες.Το έργο του “Turkey and its resources: Its Municipal Organization and free trade, The Prospects of English Commerce in the East”, London, H.Colbrun, 1833 εντυπωσίασε σε τέτοιο βαθμό το βασιλέα William IV που το απέστειλε σε όλο το υπουργικό του συμβούλιο προτρέποντας τον πρωθυπουργό του Πάλμερστον να οργανώσει υπο την εποπτεία του μια διερευνητική αποστολή από τον Καύκασο ως το Αφγανιστάν με το διπλό στόχο της επέκτασης του βρετανικού εμπορίου και της αξιολόγησης των ρωσικών προόδων. Το έργο του “The progress of Russia in the West, North, and South by opening the sources of opinion and appropriating the channels of wealth and power”, London, H.Colbrun, 2eds, 1853, είναι απόλυτα αποδεικτική του τρόπου αξιολόγησης του ρωσικού κινδύνου και της γεωπολιτικής ενότητας του χώρου της ΜΜΑ. Αναλυτικότερα για την προκείμενη πτυχή της βρετανικής στρατηγικής βλ.P.Henze, Circassian Resistance to Russia’’, in M.Benningsen’s (eds.), The North Caucusus Barrier:The Russian Advance towards the Muslim World, London, Hurst & Co.,1996.pp.80-99.

(11)  H.Rawlinson, England and Russia in the East, London, John Murray, 1875,pp.68-69.

(12)  J.Landau., Παντουρκισμός το Δόγμα του Τουρκικού Επεκτατισμού, Θετίλη, 1981, σσ.64-66 & αναλυτικότερα Zaverand, United and Independent Turania, Leiden, E.J.Brill,1971.

(13)  M.Mogrenthau, Τα Μυστικά του Βοσπόρου, σσ.231-262, Τροχαλία,1996. Επίσης αναλυτικότερα για την πανισλαμική πτυχή του Β Ράϊχ ιδέ U.Trumpener, Germany and the Ottoman Empire, 1914-1918, New Jersey, Princeton University Press,1968.

(14)   Hauner. M,όπ,σσ.91,127.

(15)  Απόρρητη Eκθεση,ΑΠ,Α5-24-42,27/8/1942 από το βιβλίο του Μ.Ηλιάδη, Τα Μυστικά Αρχεία του Γερμανικού ΎΠΕΞ & του Foreign Office για την Τουρκία, Λαβύρινθος, 1996,σσ. 127-128 & Ν.Σαρρή, Πολιτικές Εξελίξεις και Εξωτερική Πολιτική στην ‘A Τουρκική Δημοκρατία: Η 5η φάλαγγα του Ναζισμού, Γόρδιος,1992,σσ.318-328.

(16)  L. Hartt, H ‘ΑλληΠλευρά του Λόφου,Τζηρίτας,1950,σσ.127-128.

(17)  S. Huntington, The Lonely Superpower, Foreign Affairs, March-April 1998,V.78 ,N.2, pp.35-49.

(18)  H. Kissinger, Διπλωματία, Λιβάνης,1995, σελ.906 και 912.

(19) “Η Γεωπολιτική μετατοπίστηκε από την περιφερειακή στην παγκόσμια διάσταση, ενώ η υπεροχή σε ολόκληρη την ευρασιατική ήπειρο χρησιμεύει ως κεντρική βάση για την παγκόσμια πρωτοκαθεδρία” , Μπρζεζίνσκι, ό.π, σ.76.

(20) Αν για το διαμελισμό του Αφγανιστάν, B.Rubin, The Fragmentation of Afghanistan, New Haven, Yale U.P,1995

(21)  Ενδεικτικά, F.Starr, Making Eurasia Stable, Foreign Affairs ,Jan/Feb 1996, V.78, N.1, pp.80-92.

(22)  B.Rubin, Afghanistan under the Taliban, Current Hisroty , Feb.1999, V.98, N.625, pp.79-91, p.91.

(23)  Εκτός από τις ευεργετικές επιπτώσεις της αμερικανοϊρανικής προσέγγισης στο Μεσανατολικό χώρο,δεδομένου ότι μια συμφωνία Ουάσινγκτον-Τεχεράνης θα μπορούσε να λειτουργήσει ως καταλύτης για την επίλυση των ζητημάτων του Ν.Λιβάνου και των υψωμάτων του Γκολάν,(που ενισχύεται από την πρόσφατη, 16/5/99 εκλογική νίκη των Εργατικών του Ε.Μπαράκ στο Ισραήλ) ένας από τους βασικούς λόγους που παρακίνησαν την ομάδα των κορυφαίων αναλυτών να προτείνουν ένα εναλλακτικό σενάριο πολιτικής για τη Μ.Ανατολή υπήρξε το γεγονός ότι το Ιράν αποτελεί τη συντομότερη και πλέον συμφέρουσα διέξοδο των κασπιανών πετρελαίων. Βλ.Χαρακτηριστικά Z.Brzezinski, B.Scowcroft, R.Murphy, Differentiated Containment, Foreign Affairs, V.76, N.3, May/June 1997, pp.20-30. & G.Fuller & I.Lesser, Persian Gulf Myths, ibid, pp.42-52.

(24) Στο πλαίσιο αυτής της υποδόριας διπλωματικής προσέγγισης, που είχε εφαρμοσθεί μ’επιτυχία και στην περίπτωση της πολιτικής Νίξον με την Κίνα το 1971 (σινοαμερικανικοί αγώνες επιτραπέζιας πετοσφαίρισης) μια ομάδα επίλεκτων αμερικανών παλαιστών ελληνορωμαϊκής επισκέφθηκε την Τεχεράνη τον Απρίλιο του 1998,ενώ τον Ιούλιο του ιδίου έτους στο Μουντιάλ της Γαλλίας οι ποδοσφαιρικές ομάδες των δύο χωρών συναντήθηκαν σ’έναν αγώνα η πλέον ενδιαφέρουσα φάση του οποίου σημειώθηκε στους δρόμους της Τεχεράνης μετά την νίκη της ιρανικής ομάδας.

(25) Οι ελληνοιρανικές εμπορικές σχέσεις ξεπερνούν τα 750,000 εκτμ.$. Σε σχετική ομιλία του στο ΙΔΙΣ του Παντείου Πανεπιστημίου ο ΥΠΕΞ του Ιράν επιβεβαίωσε το νέο διπλωματικό προσανατολισμό της χώρας. Μάλιστα απαντώνττας σε σχετική ερώτηση του γράφοντος σημείωσε ότι η Ελλάδα και η ελληνοαμερικανική ομογένεια θα μπορούσε να λειτουργήσει ως καταλύτης της προσέγγισης ΗΠΑ-Ιράν και ΗΠΑ-Ευρώπης. Αν,K.Kharrazi, Iran’s Foreign Policy Priorities , Intistute for International Relations, Panteion University, 23-12-1997.

(26)  Αν, για την εσωτερική πολιτική κατάσταση του Ιράν, E.Hooglund, Khatami’s Iran, Current History , Feb.1999, V.98, N.625, pp.59-65.

(27)  Αν.Για τα γεωοικονομικά στοιχεία ιδέ Masters, C.D et al., World Petroleum Assesment and Analysis, Proc. 14^th World Petroleum Congress, 1994, World Energy Prospects to 2020  paper presented by the International Energy Agency-IEA for the G8’s Energy Ministers’ Meeting, Moscow, 31 March 1998. (27α) Για την πρόβλεψη των 90 δις.βαρελιών ιδέ R.Forsythe, The Politics of Oil in the Caucusus and Central Asia, Adelphi Papers, 350, London, IISS press, 1996,p.6. Για πιό αισιόδοξες προβλέψεις, R.Ebel, The Dynamics of Caspian Sea Resources, CSIS, Washington DC, paper   presented at a Conference on Conflict Resolution, Corfu, 30-31/8/96, υπό την αιγίδα  του ΙΔΙΣ, Πάντειο Πανεπιστήμιο.

(28) J.Mitchell, The New Geopolitics of Energy, Royal Institute of International Affairs, London, Brookings Institute Press, 1996, pp.61-68 & 72-83.

(29) Για τα πλεονεκτήματα του ΦυσικούΑερίου ιδέ.Προμπονά. Μ-“Το Ενεργειακό Μέλλον της Τουρκία”,Περισκόπιο της Επιστήμης,Τ.201,12/96,σσ.30-35.Για τα τουρκμενικά αποθέμα τα ιδέ “O’Connor.J, Turkmenistan: The Sleeping giant of the Gas World ?”,Petroleum Economist Special Report: Gas in the former Soviet Union”,1994,pp.28-32.Γενικότερα για την Κασπία Skagen.O, “Caspain Gas”, Royal Institute for International Affairs 1997,αναφέρεται στην έκθεση των υπουργών ενεργείας των G8 κατά τη διάσκεψη της Μόσχας (30-31/3/98) “Energy Transit: The Multilateral Challenge: the G8 Summit, Moscow”, 1 April,1998, p.31.

(30)  Υ.Ζarakhovich, A Clash of Kremlins, Letter from Tatarstan, Time, 14-12-98, p.19.

(31)  Kazemzadeh.F, Us Policy towards Central Asia, Vital Speeches, 1/9/92, pp.678-681.

(32)  H,Pilkington, Ethnicity, Displacement & Stability in Post-Soviet Russia, Routledge 1998,pp.5-12.

(33) M.&.C.Croissant, The Caspian Sea Status Dispute: Context and Implications, Eurasian Studies, Winter, 1996-97, pp.23-39.

(34)  Για τουρκικό δορυφορικό πρόγραμμα ιδέ Τσακίρη.Θ, Ψηφιακή Τεχνολογία και Τουρκικός Επεκτατισμός:Το τουρκικό διαστημικό Πρόγραμμα, Στρaτηγική, 5/96, σσ.93-97. Για την πολιτιστική-εμπορική διάσταση της τουρκικής διείσδυσης που κατά τον Landau δεν εμπεριέχει ηγετικές φιλοδοξίες ιδέ Landau.J, Panturkism in Turkey: A Study in Irredentism: From Irredentism to Solidarity, London, Hurst & Co, 1993, pp.208-224.

(35) G.Fuller, Turkey’s New Geopolitics: From the Balkans to Western China, Boulder, Westview Press, 1993.

(36) Milliyet 6/3/92, Αλεξανδρή.Α, Η Τουρκική Εξωτ.Πολιτική 1923-1993”,στο Θ.Βερέμη (επιμ), Η Τουρκία σήμερα, ΕΛΙΑΜΕΠ, Παπαζήσης,1995, σσ.481-484.

(37) Για τις τουρκοιρανικές σχέσεις σχετικά με τα κασπιανά ιδέ Τσακίρη,Θ, Η Πρόσφατη τουρκοιρανική συμφωνία ΦΑ και οι Στρατηγικές Προεκτάσεις της Επίσκεψης Ερμπακάν, Στρατηγική,12/96,σσ.64-69.

(38) Sabah 17/7/97, Turkish Daily News-TDN, 18/7/97.Αναλυτικότερα για την τουρκική εμπλοκή ιδέ Μ.Ηλιάδη, Οι Τουρκικές Μυστικές Υπηρεσίες και η ΜΙΤ, Λαβύρινθος, 1998,σσ.339-42

(39)  Financial Times, 4/2/98. Αναλ. για αζερικά πραξικοπήματα ιδέ Τσακίρη.Θ, Οι  Εσωτερικές Πολτικές Εξελίξεις στο Αζερμπαϊτζάν:Στη Δίνη του Πετρελαϊκού Αναταγωνισμού, Στρατηγική, Μάρτιος 1997, σσ.40-42. Για το Ν.Καραμπάχ, Μικιρδιτσιάν.Λ, Ναγκρόνο Καραμπάχ: Παρελθόν & Παρόν, Αρμενική Εθνική Επιτροπή Ελλάδος, 1993.

(40) Pope. H & Pope. N, Turkey Unvailed: The Wolf and the Bear, London, Cambridge University Press, 1997.,p.295.

(41) Αναλυτικότερα για την παρουσίαση των τουρκικών μεθόδων υποδοριας διπλωματίας ιδέ Τσακίρη.Θ, Η Φιλοσοφία των Συγκεκαλυμένων Επιχειρήσεων:Η Περίπτωση της Τουρκίας και ΙΙ: Το Τσετσενικό & Βοσνιακό Παράδειγμα, Πολιτικά Θέματα, 18/7/97, σσ.31-33 & Μ.Ηλιάδη, ό.π, σσ. 336-342.

(42) Cumhurriyet 10/10/95, Sabah, 10/1095. 43) Petroleum Intelligence Weekly-PIW, XXXV/17, 22/4/96.

(44) Yerasimos.S, Tsancaucasie: Le Retour de la Russie”, pp.179-213, HERODOTE, La Geopolitique du Caucase, N.81, 3-4/96, Paris, La Decouverte, 1996. Για τη ρωσοτσετσενική συμφωνία Ειρήνης ιδέ Mouradian.C(eds.), La Russie et L’Orient,  Serie Russie, N.130,Paris, La Decouverte, 1998, pp.67-68.

(45) PIW, XXXVI/38, 15/9/97. 46) PIW, XXXVI/47, 17/11/97. 47) Στις 23/10/97 ο ουκρανός ΥΕΘΑ κ.Α.Κουζμούκ ανακοίνωσε τη σύσταση ουκρανογεωργιανού τάγματος που θα επιφορτιστεί με την ασφάλεια του TRACECA, Interfax, 23/10/97.

(48) Για τη γεωστρατηγική σημασία της Ουκρανίας κατά τη λογική Μπρζεζίνσκι, όπ,σσ.147-151 & J.Morz & O.Pavlink,Ukraine:Europe’s Linchip,Foreign Affairs, pp.52-62,V.75,N.3.May/June 1996.

(49) Αναλυτικότερα για τη δημιουργία & λειτουργία του ουκρανογεωργιανού άξονα ιδέ Τσακίρη.Θ, Η Γεωστρατηγική Σύγκρουση Ρωσίας-Τουρκίας στον Καύκασο & την Υπερκαυκασία, ΕΚΟΜΕ, Απρίλιος 1997, ό.π, σσ.8-12 & 18-19. Για τον TRACECA  ιδέ Ivanov.S & Cheliia.V, La Guerre des Oleoducs, pp.41-44 στο Mouradian.C(eds), La Russie et L’Orient,όπ,σ.9. Για τις ενδογεωργιανές εξελίξεις ιδέ Interfax, 2-11-98.Τον Ιούνιο του 1999 αποκαλύφθηκε στην Τυφλίδα μία νέα συνωμοσία με σκοπό την ανατροπή και τη δολοφονία του Ε.Σεβαρτνάντζε την οποία ο ίδιος απέδωσε στις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες. Γ.Δελαστίκ, Οι ΗΠΑ θέλουν να ελέγξουν τη ροή του μαύρου χρυσού, Καθημερινή,11/7/99,σ.20.

 (50) Reuters, 18-4-99.

(51) New Europe, Eurasian Review, 10-16/5/99, pp.35-36. (52) Ν.Καρτάλη, Η σταθερότητα και το Αιγαίο, Το Βήμα, 12/10/97.

(53) από τις 8ως τις 30 Απριλίος 1994 η Τουρκία έκανε επιλεκτική χρήση του Νέου Κανονισμού Διέλευσης εμποδίζοντας την είσοδο στα Στενά σε 4 ρωσικά & 2 ελληνικά πλοία. Αναλυτικότερα για το ζήτημα των Στενών Ν.Νικαολάου, Ο Διάπλους των Στενών κατά τις Διεθνείς Συμβάσεις & την Πρακτική, Παπαζήσης, 1995,σσ.118-143. 54) Επενδυτής, σ.43,14-11-98 55) Για απόφαση του AIOC ιδέ PIW, XXXVII, 49,30-11-1998.Για εκτίμηση του αμερικανικού ινστιτούτου ιδέ Καθημερινή 29-11-98, σ.29.

56) Το αρχικό προβλεπόμενο κόστος ανακατασκευής του αγωγού Baku-Batumi υπολογιζόταν στα 315-325 εκτμ.$ αλλά τελικά ξεπέρασε τα 590 εκτμ.$. M.Levyland, Obstacles still remain in pipeline policy between Azerbaijan and Turkey, New Europe, 2/5/99, p.43.

(57) Η εκτίμηση ανήκει στον υπεύθυνο του τουρκικού ΥΠΕΞ για ζητήματα Ναυσιπλοϊας των Στενών L.Bonguoglu, ιδέ Pope.N & Pope.H,op.cit,p.297. (58) K.Χολέβας,“Ο Τουρκικός Φόβος”, Οικονομικός Ταχυδρόμος, 9/10/97, σ.43.

(59) Αναλυτικότερα για τη συσχέτιση Κασπίας-Κυπριακού και S-300, ιδέ Τσακίρη.Θ, Το Ζήτημα των S-300:Μια διαφορετική Ανάγνωση, Πολιτικά Θέματα, 26/9/97, σσ.26-7,3/10/97, σσ.31-33, 31/10/97 .σσ.30-31. (60) Ε.Κακουλίδου, ΗΠΑ και Τουρκία πιέζουν για έναν ασύμφορο αγωγό, Καθημερινή, 29-11-98,σ.29. (61) Εξουσία,4-11-98,σ.5.-