Ο Πάπας, ο Ερντογάν, η Συρία και η Ουκρανία
Τις τελευταίες ημέρες τού Νοεμβρίου, ο Πάπας Φραγκίσκος θα χρησιμοποιήσει μια επίσκεψη στην Τουρκία για να προωθήσει δύο στόχους: Να κερδίσει μεγαλύτερη προστασία για τους Χριστιανούς στην Μέση Ανατολή και να φέρει την Καθολική και την Ορθόδοξη Εκκλησία πιο κοντά. Τίποτε από αυτά τα δύο δεν είναι καινούργιο˙ Ο Πάπας Βενέδικτος ο XVI ήταν στην Κωνσταντινούπολη πριν από οκτώ χρόνια με μια παρόμοια ατζέντα και σχεδόν ταυτόσημο πρόγραμμα [1]. Αλλά οι πόλεμοι στο Ιράκ, την Συρία, καθώς και την Ουκρανία έχουν κάνει την αποστολή τού Φραγκίσκου πιο επείγουσα από ποτέ.
PAPA TURCA
Η Τουρκία δεν είχε ποτέ μεγάλο καθολικό πληθυσμό, αλλά η χώρα δεσπόζει στην ιστορία τής Εκκλησίας. Οι Καθολικοί πιστεύουν ότι η μητέρα τού Ιησού, η Μαρία, πέθανε στην Έφεσο (σήμερα Selçuk). Η Τουρκία είναι επίσης η γενέτειρα του Αγίου Παύλου, του οποίου τα ιεραποστολικά ταξίδια στην Μικρά Ασία και οι μεταγενέστερες επιστολές στις νέες χριστιανικές κοινότητες αποτελούν διάφορα βιβλία τής Καινής Διαθήκης. Περαιτέρω, το Βιβλίο τής Αποκάλυψης γράφτηκε στο νησί τής Πάτμου, έξω από τις τουρκικές ακτές. Η Τουρκία αποτελεί επίσης μια από τις παλαιότερες επίσημες διμερείς σχέσεις τού Βατικανού: Το Βατικανό και η Τουρκία συνήψαν διπλωματικές σχέσεις το 1868, περισσότερα από 100 χρόνια πριν από το Ηνωμένο Βασίλειο (1982), τις Ηνωμένες Πολιτείες (1984), και το Μεξικό (1992).
Η σχέση δεν είναι πάντα εύκολη. Όταν ανέλαβε την εξουσία στην Τουρκία στις αρχές τής δεκαετίας τού 1920, ο Κεμάλ Ατατούρκ δημιούργησε ένα ριζικά αντι-θρησκευτικό καθεστώς. Το κράτος κατάσχεσε εκκλησιαστική περιουσία, απαγόρευσε την θρησκευτική περιβολή, απαγόρευσε την δημόσια προβολή θρησκευτικών συμβόλων, και έκανε τους Μουσουλμάνους ιμάμηδες δημόσιους υπαλλήλους. Ακόμα κι έτσι, ο καθολικός αρχιεπίσκοπος, Angelo Roncalli, ευσυνείδητα αντιπροσώπευε το Βατικανό στην Τουρκία μεταξύ 1934 και 1944, καθώς και η ταπεινότητα και ο σεβασμός του για τον τουρκικό πολιτισμό τον έκανε δημοφιλή και αποτελεσματικό διπλωμάτη.
Μιλούσε άπταιστα τουρκικά, επέτρεπε να χρησιμοποιείται η τουρκική σε εκκλησιαστικές τελετές και έγγραφα, καθώς και θαύμαζε ανοιχτά την μουσουλμανική αφοσίωση στην προσευχή. Προσέγγισε την Ορθόδοξη Εκκλησία, όταν μια μαζική ανταλλαγή πληθυσμών έστειλε πάνω από ένα εκατομμύριο Έλληνες, πολλοί από τους οποίους ζούσαν στην Τουρκία εδώ και αιώνες, στην Ελλάδα. Κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Roncalli χρησιμοποίησε την θέση του για να βοηθήσει τους Εβραίους να δραπετεύσουν από τον Χίτλερ και να φτάσουν στην Παλαιστίνη μέσω Τουρκίας.
Ο Roncalli έφερε στην Ρώμη το 1958 τις δεξιότητες που επέδειξε στην Τουρκία, όταν έγινε ο Πάπας Ιωάννης ΧΧΙΙΙ. Μέχρι σήμερα αποκαλείται «Papa Turca» στην Τουρκία. Είναι στο ανεκτικό, ανοιχτόκαρδο πνεύμα τού Ιωάννη XXIII, που αγιοποιήθηκε νωρίτερα φέτος με την επιμονή τού Φραγκίσκου, που ο σημερινός ποντίφικας πρέπει να προσεγγίσει με τον Τούρκο πρόεδρο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν αυτή την εβδομάδα.
ΕΤΑΙΡΟΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΙΡΗΝΗ
Παρά τις εκκλήσεις από τους Τούρκους αρχιτέκτονες και οικολόγους να αποφύγει να επισκεφθεί τον Ερντογάν στο αμφιλεγόμενο νέο παλάτι του που χτίστηκε με πάνω από μισό δισεκατομμύριο δολάρια σε ένα προστατευμένο δάσος, ο Φραγκίσκος συμφώνησε να είναι ο πρώτος αρχηγός κράτους που τον υποδέχονται στο «White Palace».
Αν και μπορεί να φαίνεται παράταιρο για τον περιβόητα λιτό ποντίφικα να εμφανιστεί στο φανταχτερό παλάτι τού Ερντογάν, το Βατικανό δεν εξέτασε τις στυλιστικές επιλογές τού προέδρου που σχετίζονται με την αποστολή αυτή. Ούτε ο Πάπας θα ακολουθήσει τη συμβουλή ορισμένων σχολιαστών να μιλήσει για αντιχριστιανική προκατάληψη και βία [2] στην χώρα, που πολλοί πιστεύουν ότι υποδαυλίζεται από ορισμένους Τούρκους αξιωματούχους, και που έχει οδηγήσει σε αρκετές δολοφονίες υψηλού προφίλ τα τελευταία οκτώ χρόνια- συμπεριλαμβανομένου του αποκεφαλισμού ενός αγαπητού επισκόπου από τον οδηγό του. Πριν από δύο χρόνια, ο Ερντογάν Μπαϊρακτάρ, ο υπουργός Περιβάλλοντος και Πολεοδομίας, δήλωσε ότι «ο Χριστιανισμός δεν είναι πλέον θρησκεία [3]» αλλά μια κουλτούρα, αφήνοντας να εννοηθεί ότι δεν αξίζει ούτε σεβασμό, ούτε θεσμική αναγνώριση.
Αντ’ αυτού, ο Πάπας θα δώσει έμφαση στα σημεία συμφωνίας με τον Ερντογάν. Μετά την Καθολική κατήχηση, ο Φραγκίσκος τονίζει την κοινή χριστιανική και μουσουλμανική πίστη σε έναν Θεό. Το Ισλάμ θεωρεί ότι ο Ιησούς είναι προφήτης, γεννήθηκε από μια παρθένα, και η Μαρία είναι η πιο συχνά αναφερόμενη γυναίκα στο Κοράνι. Ο Φραγκίσκος θα επισκεφθεί τον Οίκο τής Μαρίας στο Σελτσούκ, ένα δημοφιλές μουσουλμανικό τέμενος και τόπο προσκυνήματος των Καθολικών, αναδεικνύοντας έτσι τα κοινά στοιχεία μεταξύ των δύο θρησκειών.
Ο Φραγκίσκος θα επικεντρωθεί επίσης στον κοινό εχθρό των δύο ηγετών: Τον ισλαμικό φονταμενταλισμό. Τα περισσότερα από τα θύματα του Ισλαμικού Κράτους τού Ιράκ και της αλ-Σαμ (ISIS) ήταν Μουσουλμάνοι. Αλλά η ομάδα έχει επίσης στοχεύσει συστηματικά χριστιανικές κοινότητες. Στην Μοσούλη το περασμένο καλοκαίρι, το ISIS μαρκάριζε τα χριστιανικά σπίτια και διέταξε τους κατοίκους να αλλαξοπιστήσουν, να εγκαταλείψουν την πόλη, να πληρώσουν φόρο ή να πεθάνουν. Στο Χαλέπι, εν τω μεταξύ, δύο υψηλόβαθμοι Ορθόδοξοι επίσκοποι απήχθησαν τον Απρίλιο του 2013 και δεν έχουν βρεθεί έκτοτε.
Μεταξύ άλλων τραγωδιών, η δολοφονία τού Frans van der Lugt, ενός αγαπητού γεννημένου στην Ολλανδία Ιησουίτη που αρνήθηκε να εγκαταλείψει την εκκλησία του στην πόλη Χομς, ήταν ιδιαίτερα καταστροφική. Καθώς η σύγκρουση εντεινόταν, έστειλε μηνύματα βίντεο σε Δυτικούς συναδέλφους του που τεκμηρίωναν την πείνα και την απομόνωση των γειτόνων του στην πόλη Χομς, υπό συνεχή βομβαρδισμό. Ο ιερέας έμεινε, ακόμη και όταν παρέμειναν μόνο 24 Χριστιανοί. Την ημέρα που έπρεπε να υπογραφεί η κατάπαυση του πυρός στης οποίας την διαπραγμάτευση είχε βοηθήσει, ένας μασκοφόρος εκτελεστής τον πυροβόλησε στο πρόσωπο στον κήπο του μοναστηριού του.
Φυσικά, αυτό που είναι πιο επείγον για τους Χριστιανούς, όταν πρόκειται για την Τουρκία είναι η κατάσταση των προσφύγων. Από τα εκτιμώμενα 13,6 εκατομμύρια άτομα [4] εκτοπισμένους από τις συγκρούσεις στο Ιράκ και την Συρία, περίπου σε 1,1 εκατομμύριο είναι Ιρακινοί Χριστιανοί και τουλάχιστον 500.000 Σύριοι Χριστιανοί [5]. Η Τουρκία έχει δεχθεί περίπου 1,6 εκατομμύρια πρόσφυγες, παρέχοντας στέγη, τροφή και ιατρική περίθαλψη για περίπου 1,1 εκατομμύρια από αυτούς [6] σε πάνω από 20 κέντρα προσφύγων.
Για να σημειωθεί πρόοδος σε κάθε έναν από τους τομείς αυτούς, ο Φραγκίσκος θα κάνει έκκληση προς τον Ερντογάν ως έναν από τους πιο ευσεβείς διαδόχους τού Ατατούρκ. Ο Φραγκίσκος θα προτρέψει τον Ερντογάν να απορρίψει την βία που γίνεται στο όνομα του Αλλάχ εναντίον αθώων. Μπορεί επίσης να υποβάλει ένα σχέδιο που προτάθηκε από τον λαϊκό Καθολικό ηγέτες Andrea Riccardi για να σωθεί το Χαλέπι, η μεγαλύτερη πόλη τής Συρίας, που βρίσκεται τώρα υπό πολιορκία. Το Χαλέπι έχει σημαντικά θρησκευτικά μνημεία και έναν σημαντικό χριστιανικό πληθυσμό. Ο Riccardi οραματίζεται την δημιουργία ανθρωπιστικών διαδρόμων στο Χαλέπι για να εισρεύσουν προμήθειες προς τους αμάχους και μια ειρηνευτική δύναμη των Ηνωμένων Εθνών. Μέχρι σήμερα, η πρόταση έχει προσελκύσει υποστήριξη από ένα ευρύ φάσμα διεθνών προσωπικοτήτων [7], συμπεριλαμβανομένων Μουσουλμάνων ηγετών από το Πακιστάν, την Ινδονησία, τον Λίβανο και την Γαλλία. Η υποστήριξη του Ερντογάν στο σχέδιο θα μπορούσε να το μετατρέψει σε πραγματικότητα.
ΟΧΙ ΤΟΣΟ ΜΕΓΑΛΟ ΣΧΙΣΜΑ
Η δεύτερη αποστολή τού Πάπα, ενώ βρίσκεται στην Τουρκία είναι πιο εύκολη, διότι είναι πιο απλή: Η δημόσια επίδειξη του σεβασμού και της αγάπης του προς τον Οικουμενικό Πατριάρχη Βαρθολομαίο Α', ως μέρος ενός συνεχιζόμενου επί 50 έτη, διαλόγου μεταξύ Καθολικών και Ορθοδόξων, που ήσαν μια εκκλησία μέχρι το Μεγάλο Σχίσμα τού 1054. Ο Πάπας έχει επίσης ως στόχο να ενισχύσει το κύρος του πολιορκούμενου Πατριάρχη απέναντι σε μια περιφρονητική τουρκική κυβέρνηση και μια συχνά αλαζονική θεσμική κόρη, την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία.
Η επίσκεψη του Φραγκίσκου συμπίπτει χρονικά με την 30η Νοεμβρίου, την Εορτή τού Αγίου Ανδρέα, του αποστόλου ο οποίος ίδρυσε την Χριστιανική Εκκλησία στην Ανατολή. Ο Άγιος Ανδρέας ήταν ο βιολογικός αδελφός τού Αγίου Πέτρου, ο οποίος ίδρυσε την Καθολική Εκκλησία στην Δύση. Δεν υπάρχει καμία διαφορά μεταξύ των δύο εκκλησιών σχετικά με την αποστολική καταγωγή ή την εγκυρότητα των αντίστοιχων μυστηρίων τους˙ Οι δύο διαφέρουν κυρίως στην μορφή, όχι στο δόγμα -εκτός από το κύριο εμπόδιο, το καθολικό δόγμα σχετικά με το παπικό πρωτείο.
Η Ορθόδοξη Εκκλησία είναι λιγότερο ιεραρχική από όσο η Καθολική Εκκλησία: Αποτελείται από 17 αυτοδιοικούμενες οντότητες με ξεχωριστές γεωγραφικές περιοχές δικαιοδοσίας, ενωμένη από την θεολογία και την λατρεία [8]. Άλλες πέντε εκκλησίες στην ορθόδοξη κοινωνία θεωρούνται ανεξάρτητα μέλη από κάποιους, αλλά δεν αναγνωρίζονται από όλους.
Οι επικεφαλής κάθε Ορθόδοξης Εκκλησίας θεωρούνται ίσοι, αν και ο Οικουμενικός Πατριάρχης, ως ο αρχικός ηγέτης, ιστορικά θεωρείται ο «πρώτος μεταξύ ίσων» και έχει αρκετούς μοναδικούς ρόλους: Την ευθύνη για την σύγκλιση Ορθοδόξων συνόδων, να συμμετέχει σε διαθρησκειακές συζητήσεις και να διοικεί τις ενορίες που δεν περιλαμβάνονται στις υπάρχουσες δομές τής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Αλλά η τουρκική πίεση στην Εκκλησία τού Βαρθολομαίου έχει μειώσει το διεθνές κύρος της. Κατ’ αρχήν, η τουρκική κυβέρνηση δεν αναγνωρίζει τον παγκόσμιο ρόλο τού Πατριάρχη, προτιμώντας να τον βλέπει ως έναν τοπικό επίσκοπο με ένα μικροσκοπικό, και συρρικνούμενο ποίμνιο περίπου 20.000 Ελληνορθοδόξων σε εθνικό επίπεδο, μόλις το 0,03% τού πληθυσμού. Ακόμα χειρότερα, η τουρκική κυβέρνηση έκλεισε το μόνο σπουδαστήριο της Ορθόδοξης Εκκλησίας το 1971, στερώντας την έτσι από την δυνατότητα να παράγει νέους ηγέτες (σύμφωνα με την τουρκική νομοθεσία, ο Πατριάρχης απαιτείται να είναι Τούρκος πολίτης). Παρά το λόμπινγκ και την πίεση από πλήθος διεθνείς και εθνικούς ηγέτες, συμπεριλαμβανομένου του προέδρου των ΗΠΑ, Μπαράκ Ομπάμα, η Ιερά Θεολογική Σχολή τής Χάλκης παραμένει ένα όμορφα διατηρημένο συνεδριακό και θρησκευτικό κέντρο με έναν μοναδικό βιβλικό κήπο.
Η πίεση για τον Βαρθολομαίο στην Τουρκία είναι αρκετά άσχημη, αλλά η Ρωσία θα μπορούσε να παρουσιάσει ένα ακόμη μεγαλύτερο πρόβλημα. Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία είναι το μεγαλύτερο και πλουσιότερο Πατριαρχείο, και έχει βιώσει μια απότομη άνοδο σε αριθμό μελών και εθνικό κύρος μετά την πτώση τού κομμουνισμού. Αρχικά, το Βατικανό ήταν ευχαριστημένο με το να βελτιώνει τους δεσμούς του με μια ανακάμπτουσα Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία. Αλλά κατά την διάρκεια του τελευταίου έτους, η οικουμενική πρόοδος έχει απειληθεί από την κρίση στην Ουκρανία.
Η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία κατηγορεί την Ουκρανική Ελληνική Καθολική Εκκλησία (Ukrainian Greek Catholic Church, UGCC), η οποία επικεντρώνεται στην δυτική Ουκρανία, για την υποδαύλιση του πολέμου και την δημιουργία μιας συμμαχίας με «σχισματικά» στοιχεία τής ουκρανικής Ορθοδοξίας. Κατά την άποψη της ρωσικής εκκλησίας, η UGCC, μαζί με δύο οντότητες της Ορθόδοξης Εκκλησίας επιδιώκει την ανεξαρτησία της από την Μόσχα –η Ορθόδοξη Εκκλησία τής Ουκρανίας, Πατριαρχείο Κιέβου (Ukrainian Orthodox Church–Kiev Patriarchate, UOC-KP) και η μικρότερη αυτοανακηρυχθείσα Αυτοκέφαλη Ουκρανική Ορθόδοξη Εκκλησία (Ukrainian Autocephalous Orthodox Church, UAOC) – «επιθυμούν να ξεκολλήσουν τους Ορθόδοξους Ουκρανούς από την Μητέρα Εκκλησία τους, το Πατριαρχείο τής Μόσχας, με το οποίο η Ουκρανία είναι δεμένο με πολύ παλιούς δεσμούς αίματος».
Ο Φραγκίσκος είναι έτσι σε μια δύσκολη κατάσταση, η οποία αν επιδεινωθεί, οι εντάσεις μεταξύ των κλάδων της εκκλησίας μπορούν να ανατιναχθούν. Επί του παρόντος, το επίπεδο της παρεξήγησης μεταξύ της φιλο-δυτικής πλευράς (UGCC και UOC-KP) και της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας είναι ανησυχητικό. Ο Φραγκίσκος εξακολουθεί να βλέπει τον Βαρθολομαίο, τον Οικουμενικό Πατριάρχη, ως δυνητικό μεσολαβητή σε αυτό που θα μπορούσε να γίνει ένας εμφύλιος πόλεμος, ειδικά αν οι εγχώριες θρησκευτικές ομάδες εμβαθύνουν ή εντείνουν την βεντέτα τους. Ο Βαρθολομαίος θεωρείται σοφός και καλός, ένας άγιος άνθρωπος ο οποίος απολαμβάνει να αποκαλείται «Πράσινος Πατριάρχης» για την αφοσίωσή του στο περιβάλλον. Αλλά ο Φραγκίσκος θα μπορούσε να είναι λάθος αν πιστεύει ότι, μετά το 2014, οι ειρηνοποιοί στην Ουκρανία εξακολουθούν να είναι ευλογημένοι.
Όπως οι σύμβουλοι του Βαρθολομαίου έχουν επισημάνει, ακόμα και ο ίδιος είναι ανυπόμονος με την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, επειδή τείνει να είναι αυστηρή και απορριπτική για τον ρόλο και την αξία του, όχι αντίθετα με την τουρκική κυβέρνηση. Ίσως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Βαρθολομαίος έφτασε πολύ κοντά στο να αναγνωρίσει την αυτονομία τής UOC-KP το 2008 κατόπιν αιτήματος του ηγέτη της, του 85χρονου Πατριάρχη Filaret. Την τελευταία στιγμή, η αναγνώριση ματαιώθηκε επειδή ο Φιλάρετος (ο οποίος είναι πρώην επίσκοπος της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας) άλλαξε τους όρους τής συμφωνίας. Ένας επίσκοπος κοντά στον Πατριάρχη μου είπε ότι «οι πρόσφατες εξελίξεις στην Ουκρανία διευκολύνουν την πιθανότητα το Οικουμενικό Πατριαρχείο να παρέμβει και να αναγνωρίσει τον Πατριάρχη Φιλαρέτ ή τον διάδοχό του». Μια τέτοια κίνηση θα προκαλέσει περαιτέρω πόλωση στην Ουκρανία κατά μήκος των θρησκευτικών γραμμών.
Με άλλα λόγια, ο Φραγκίσκος ενδέχεται να αντιμετωπίσει ένα δυσκολότερο έργο στην Τουρκία από τους προκατόχους του. Αν και είναι πρόθυμος να εισέλθει σε επικίνδυνες ζώνες για να προωθήσει την ειρήνη και να αναζητήσει τη συγγενικούς εταίρους, μένει να δούμε αν ο Ερντογάν είναι πρόθυμος να χρησιμοποιήσει την τεράστια δύναμη του σε μια παπική συνεργασία ή αν ο Βαρθολομαίος θα ξανακερδίσει την επιρροή που χρειάζεται για να λειτουργήσει ως πρώτος μεταξύ ίσων. Ένα πράγμα είναι σίγουρο, ο Φράνσις είναι απτόητος στην αποστολή του για την αναζήτηση της ειρήνης.
Σύνδεσμοι:
[1] http://www.foreignaffairs.com/articles/139114/victor-gaetan/the-church-u...
[2] http://www.cruxnow.com/church/2014/10/30/will-pope-francis-challenge-tur...
[3] http://www.hurriyetdailynews.com/Default.aspx?PageID=238&NID=38021&NewsC...
[4] http://www.reuters.com/article/2014/11/11/us-syria-crisis-refugees-idUSK...
[5] http://www.economist.com/blogs/economist-explains/2014/08/economist-expl...
[6] http://data.unhcr.org/syrianrefugees/regional.php
[7] http://www.santegidio.org/pageID/3/langID/en/itemID/9501/Thousands_of_vo...
[8] http://www.bbc.co.uk/religion/religions/christianity/subdivisions/easter...
Copyright © 2002-2014 by the Council on Foreign Relations, Inc.
All rights reserved.
Στα αγγλικά: http://www.foreignaffairs.com/articles/142400/victor-gaetan/catholic-geo...
